Lees deze geweldige thriller – het boek dat Harper Lee wilde, maar niet kon schrijven

Al bij leven was schrijfster Harper Lee ongewild een legende en nog ongewilder een mysterie.

Ze was een legende omdat ze in 1960 uit het niets een meesterwerk had geschreven, To Kill A Mockingbird. Een boek dat 40 miljoen keer is verkocht, dat wereldwijd middelbareschoolleeslijsten haalde, verfilmd werd en drie Oscars won. Als dit haar debuut was, wat zou ze dan nog meer kunnen?

Ze is een mysterie omdat ze sindsdien geen ander boek meer uit haar vingers kreeg – hoewel ze schijnbaar altijd aan het schrijven was. Niemand die het heeft gezien, want Lee ontving geen gasten thuis, zelfs niet haar beste vrienden. Maar bovenburen hoorden haar continu typen op haar schrijfmachine.

Voor iemand die overduidelijk aan writer’s block leed, schreef Lee nogal veel. Wat ze aan het schrijven was, wist niemand. Lee had een hekel aan haar faam en gaf in 1964 haar laatste interview. Daarna: stilte, speculaties en mysterie, wat weer leidde tot meer faam, wat haar ervan overtuigde stil te blijven.

Tot februari 2015, toen Lee’s advocaat aankondigde dat de schrijfster een nieuw boek zou uitbrengen. Dat boek, Go Set A Watchman, bleek weinig meer dan een voorstudie van To Kill A Mockingbird. Maar er was intussen ander opwindend nieuws naar buiten gekomen.

Na de aankondiging van Go Set A Watchman was een roedel journalisten afgereisd naar Lee’s geboortedorp Monroeville in Alabama. Een van die journalisten, Casey Cep, ontdekte dat Lee sinds eind jaren zeventig jarenlang aan een boek had gewerkt: true-crimethriller met als hoofdpersoon een dominee-seriemoordenaar. Er was zelfs een titel: The Reverend, de dominee. Mogelijk was er ergens een manuscript.

Cep schreef in maart 2015 in The New Yorker over haar ontdekking. Ze eindigde het stuk met de vraag of iemand het verhaal ooit nog op papier zou zetten. Niet lang daarna besloot ze het zelf te doen. Furious Hours is het resultaat, haar debuut. Het is te hopen dat het daar niet bij blijft voor Cep, want Furious Hours is adembenemend goed.

Een smetteloos moordende dominee

Het verhaal dat Cep in het eerste deel van het boek vertelt, is de thriller waar Lee jarenlang aan werkte, maar uiteindelijk nooit op papier kreeg. De reden dat Lee The Reverend ooit wel wilde schrijven is duidelijk: de zaak is onweerstaanbaar.

De reden dat Lee The Reverend wilde schrijven is duidelijk: de zaak is onweerstaanbaar

Hoofdpersoon is de moordende zwarte dominee Willie Maxwell, uit het afgelegen Tallapoosa County in Alabama, de conservatieve staat in het zuidoosten van de Verenigde Staten. Voordat Maxwell ging preken en moorden, was hij een gedecoreerde veteraan, textielbewerker, deelpachter, steendriller, houtvermaler.

Werkgevers zijn lyrisch over de snelle en productieve werker. Maxwell heeft een bijzondere eigenschap: hoe smerig en stoffig het werk ook is, hij lijkt altijd brandschoon. Direct na het werk kleedt hij zich om en verschijnt hij in zwarte maatpakken. Waarschijnlijk om duidelijk te maken: ik kan meer dan dit.

En dat klopt. In zijn vrije tijd maakt Maxwell naam als predikant in de baptistengemeente. De positie geeft status die hem, noch anderen, onberoerd laat: Maxwell is een vaak en graag geziene gast bij de vrouwelijke leden van de gemeente. Dit lijkt het motief achter de moorden die volgen: Maxwell heeft geld nodig voor zijn minnaressen.

Hij geloofde niet in God, wel in levensverzekeringen

Op 3 augustus 1970 wordt Maxwells vrouw Mary Lou aan een landweg dood gevonden in zijn auto. Maxwell – dan 55 jaar – is verdachte nummer één, mede omdat hij kort voor Mary Lou’s dood een zwik verzekeringen op haar leven blijkt te hebben afgesloten. Bovendien geeft zijn buurvrouw een belastende verklaring af.

Maar op het laatste moment trekt de buurvrouw haar getuigenis in. De zaak stort in, Maxwell komt vrij. Niet veel later overlijdt de buurman. De buurvrouw hertrouwt snel: met Maxwell. Opeens lijkt duidelijk waarom de buurvrouw haar getuigenis introk.

Daarna gaan er mensen bij bosjes – en bij auto’s – dood. Twee jaar na Mary Lou wordt Maxwells broer dood in een berm gevonden. Een jaar later wordt Maxwells tweede vrouw – de buurvrouw! – dood in een auto gevonden. Vier jaar later: zijn neef, dood in een auto. Een jaar later: zijn stiefdochter, dood onder een auto.

Tot een veroordeling komt het niet. De dominee laat de plaatsen delict smetteloos achter. Zijn witte advocaat – tevens politicus en hoofdpersoon van het tweede gedeelte van het boek – verdedigt hem met verve. En bij een gebrek aan bewijs wordt Maxwell rijk.

De dominee had niet alleen op het leven van zijn eerste vrouw verschillende levensverzekeringen afgesloten, hij blijkt zich te hebben verzekerd tegen het overlijden van zo’n beetje al zijn naasten – soms tientallen keren per persoon. Dat is op dat moment gek genoeg legaal in de VS: levensverzekeringen afsluiten op mensen die daar zelf geen weet van hebben.

Zijn naasten zijn voor Maxwell lopende pinautomaten die bij overlijden geld uitspugen. Hij heeft het nodig: door zijn escapades onderhoudt hij de facto drie gezinnen tegelijkertijd. De moorden, de uitblijvende veroordelingen en Maxwells rijkdom leiden in de regio tot geruchten dat de dominee een voodoo-expert is, die getuigen, vrouwen, en politieagenten kan beïnvloeden.

Harper Lee vatte het in een brief fraai samen. ‘He might not have believed in what he preached, he might not have believed in voodoo, but he had a profound and abiding belief in insurance.’

De weerzin en paranoia – Maxwell werd alom gevreesd – leiden uiteindelijk tot Maxwells dood. Op de begrafenis van zijn vermoedelijke laatste slachtoffer, een nichtje van echtgenote nummer drie, wordt Maxwell doodgeschoten. De schutter wordt – ongelofelijkerwijze – vrijgesproken, dankzij het uitmuntende werk van de witte advocaat-politicus.

Inderdaad: dezelfde witte advocaat-politicus die Maxwell al die jaren uit de wind had gehouden, profiteert nu van zijn perfecte kennis van het dossier om diens moordenaar vrij te krijgen.

Depressie, alcohol en journalistieke principes

Het is geen wonder dat Lee jaren werk stak in het onderzoek naar de zaak. Als fictie zou je het nauwelijks geloven, een verfilming lijkt gegarandeerd. Dus als het materiaal zo sterk is, en de schrijver (Lee) van buitengewone klasse, waarom ligt er dan geen magistraal boek – of zelfs maar een boek?

Pas na twee derde van Furious Hours kom je als lezer daarover meer te weten. Pas dan komt Lee tevoorschijn. Een gewaagde keuze van Cep: ze heeft meer informatie over een legendarische, mysterieuze schrijver dan wie ook, plus al het materiaal van een ongepubliceerd boek – en dan laat ze die schrijver tot pagina 200 buiten beeld.

Tenzij ze iets zeker wist, weigerde Lee iets te schrijven, anders dan veel literaire journalisten in haar tijd

Een angstdroom voor pr-medewerkers van uitgeverijen. Maar Ceps keuze werkt fantastisch. Als Lee op het toneel verschijnt, ken je de ins en outs van de zaak die haar fascineerde. Daardoor begrijp je veel beter hoe Lee worstelde met de zaak, met zichzelf, haar ambitie, haar roem, de verwachtingen die de wereld van haar had, haar principes, en depressie en alcohol.

In de zaak zal Lee veel hebben herkend; uit haar eigen jeugd in Alabama en (dus) uit To Kill A Mockingbird. De progressieve advocaat in het conservatieve zuiden (zoals haar vader en Atticus Finch in Mockingbird), de raciale spanningen en de vrijgesproken eigenrechter (zoals het personage Boo Radley in Mockingbird).

Tegelijkertijd moest ze een onbekende wereld betreden: de zwarte gemeenschap. Dat trok haar juist aan in de zaak, maar moeilijk was het wel. Bijvoorbeeld omdat de levens van zwarte Amerikanen veel minder goed zijn gedocumenteerd. En tenzij ze iets zeker wist, weigerde Lee iets te schrijven, anders dan veel literaire journalisten in haar tijd.

Een berg aan geruchten, een molshoopje aan feiten

Hoofdverdachte in dezen: Lee’s jeugdvriend Truman Capote.

Lee was – zonder dat ooit publiekelijk te uiten – teleurgesteld in wat Capote had gedaan met In Cold Blood, het beroemde boek over de moord op een wit gezin in Kansas, waarmee ze Capote had geholpen. Capote noemde In Cold Blood een ‘non-fiction novel’, maar het non-fictiegedeelte was een leugen. Capote verdraaide de feiten als het verhaal dit ten goede kwam.

Lee en Capote op weg naar Kansas voor wat later ‘In Cold Blood’ zou worden. (Uit: ‘Capote’, 2005)

Lee wilde de feiten of niets. ‘Mijn agent wil bloed en autopsies, mijn uitgever wil een nieuwe bestseller – en ik wil een schoon geweten, in de zin dat ik de lezer niet heb belazerd.’ Dat laatste leek haar na jaren werk niet mogelijk. Enkele zaken waren haar duidelijk geworden in de tijd waarin ze aan The Reverend werkte, schreef Lee aan een journalist:

‘1. Dat ik waarschijnlijk meer weet over dominee Maxwells bezigheden dan wie dan ook; 2. dat ik genoeg geruchten, verzinsels, dromen, vermoedens en zuivere leugens heb verzameld voor een boek ter dikte van het Oude Testament; 3. dat ik niet genoeg harde feiten heb over de misdaden voor een heel boek erover.’

Of zoals ze jaren daarna zei over de resultaten van haar onderzoek: ‘Een berg aan geruchten, een molshoopje aan feiten.’

Hoe onopgeloste vragen toch tot het einde kunnen boeien

Furious Hours heeft die ontbrekende feiten ook niet. Er blijft genoeg onopgehelderd: de toedracht van de moorden/sterfgevallen, Maxwells motieven voor de moorden, de exacte reden waarom Lee het boek nooit af kreeg.

Naast een journalistiek geweten speelde ook het impostor syndrome een rol. Lee bewerkte To Kill A Mockingbird op aanraden van haar uitgever fors. Zo komen veel boeken tot stand, maar het deed Lee twijfelen over haar vermogens als schrijver.

Er is vermoedelijk niet één oorzaak waarom Lee weigerde het boek te schrijven. Lee zou zelf de waarheid vermoedelijk niet eens weten. Cep geeft alle feiten die ze heeft kunnen opdiepen – en dat zijn er veel – waardoor de lezer zelf een oordeel kan vormen. Het is razend knap hoe spannend ze Lee’s writer’s block beschrijft.

Een ding is wel zeker: anders dan Lee dacht, staat een gebrek aan zekerheid een schitterend boek niet in de weg. Ik ben geen true-crimeliefhebber, wist niets van dominee Maxwell, nauwelijks iets over de geschiedenis van het Amerikaanse zuiden, en was amper geïnteresseerd in Harper Lee. Maar ik kon Furious Hours niet wegleggen.

Waarom? Daarvoor bestaat dan weer wel een helder antwoord: Cep trekt je het verhaal en alle zijpaadjes in zonder dat je het doorhebt. Het boek heeft een schitterend gebrek aan ook maar éen vermoeiende of overbodige zin. Om het in één pompeus recensiestatement te schrijven: Cep heeft een meesterwerk geschreven.

CBS interviewde Cep en ging op bezoek in Alabama.

Meer lezen?

Waarom winnen Kenianen zo vaak de marathon? In 2014 recenseerde ik The Sports Gene van David Epstein, het boek over de wisselwerking tussen nature en nurture bij de totstandkoming van van sportprestaties. Lees het stuk hier terug.

De ‘shutdown’ is het zoveelste voorbeeld van Amerikaanse desinteresse in de eigen overheid Begin dit jaar besprak ik Michael Lewis’ The Fifth Risk, over de gevolgen van Amerika’s chronische verwaarlozing van haar overheid. Lees het stuk hier terug.