De Soedanezen vechten voor een Arabische Lente 2.0 (maar het regime vecht net zo hard terug)

Duizenden Soedanezen vierden de val van de Soedanese president Omar al-Bashir begin april. Aan een regime dat zich bijna dertig jaar schuldig had gemaakt aan geweld, misdaden tegen de menselijkheid en genocide, was een eind gekomen.

Inmiddels lijkt de hoop op betere tijden alweer vervlogen. Paramilitaire groepen verbonden aan de militaire overgangsraad (TMC) die na de val van Al-Bashir de regering vormen, sloegen vorige week maandag betogers die al wekenlang aandringen op het overdragen van de macht aan een burgerregering bloedig uiteen. Sindsdien heersen ze in de straten van de hoofdstad Khartoem.

Volgens het Centraal Comité van Soedanese artsen, dat deel uitmaakt van de oppositie tegen het militaire bewind, kwamen ruim honderd mensen om. Zeker veertig lijken zijn uit de Nijl gevist en door paramilitairen meegenomen.^*

Afgelopen zondag gingen de protesten een volgende fase in. Overal in het land gaven Soedanezen gehoor aan de oproep van de oppositie hun werk neer te leggen, in de hoop de militaire overgangsraad te dwingen de macht over te dragen aan een burgerregering.

De spanning in het land neemt alleen maar verder toe. Straten zijn verlaten, het internet is grotendeels afgesloten, en op verschillende plaatsen in het land hebben betogers barricades opgeworpen om paramilitaire groepen en plunderende bendes buiten hun wijken te houden. Volgens de BBC kwamen op de eerste dag van de staking vier betogers om toen veiligheidstroepen traangas en kogels inzetten tegen demonstranten in Khartoem.^*

Toch blijven de betogers overtuigd dat hun revolutie zal slagen, zegt burgerrechtenactivist Abdul Kareem telefonisch vanuit de hoofdstad. ‘Sinds het begin van de opstand is er geweld tegen ons gebruikt. Ook nu weer. Maar dat de overgangsraad met een tegenreactie zou komen was verwacht. De revolutie is daarom verplaatst van het plein naar de wijken.’

Wat willen de betogers?

Half december gaan duizenden Soedanezen de straat op en eisen het vertrek van president Omar al-Bashir. Het protest zwelt snel aan en trekt Soedanezen uit elke laag van de bevolking. Mannen en vrouwen, jong en oud en Soedanezen uit alle delen van het land vinden elkaar in hun gedeelde afkeer tegen het regime.

Dat regime staat bekend als een van de gewelddadigste ter wereld, en is mede verantwoordelijk voor genocide op de eigen bevolking. Soedan is rijk aan grondstoffen en heeft belangrijke havens, maar de hebzuchtige kliek rondom Al-Bashir heeft de staatsinkomsten steeds afgeroomd, met als gevolg dat Soedan een van de armste landen van Afrika is. Meer dan de helft van de bevolking leeft onder de armoedegrens, en het land huisvest miljoenen ontheemden en vluchtelingen.

De stijging van de voedsel- en brandstofprijzen eind vorig jaar, als gevolg van de afschaffing van overheidssubsidies, was uiteindelijk de druppel voor de Soedanezen om de straat op te gaan.

Hoe gaan de betogers te werk?

De betogers hebben goed gekeken naar hoe de omwentelingen tijdens de Arabische Lente van 2011 verliepen in de Arabische wereld. Zo gauw betogers reageerden met geweld, glipte hun de vrijheid uit hun handen. 

De Soedanese betogers zijn daarom vastbesloten nooit met geweld te reageren, zegt de in Nederland woonachtige Soedanese journalist Mohammed Abdelrahman, die sympathiseert met de Soedanese Vereniging voor Professionals (SPA), een van de drijvende krachten achter het volksprotest.

Abdelrahman: ‘Hoewel activisten vanaf het begin van de protesten in december tot nu toe worden aangevallen en gedood, is er geen enkele kogel afgeschoten naar een van de aanvallers. We blijven vastbesloten om alleen geweldloos te reageren.’

De Arabische Lente leerde de betogers ook dat de revolutie niet geslaagd is wanneer de president is afgetreden. Toen president Al-Bashir begin april het veld ruimde voor een militaire overgangsraad, weigerden ze dan ook hun demonstraties te staken. De leiders van de overgangsraad, generaal Abdel Fattah al-Burhan en zijn tweede man Mohamed Hamdan Dagalo, bijgenaamd Hemedti, maakten beiden deel uit van het voormalige regime.

Na het vertrek van Al-Bashir veranderden de leuzen in: ‘We vervangen geen dief voor een andere dief’

Het protest verplaatste zich daarom naar het plein voor het hoofdkwartier van het leger in Khartoem. De leuzen veranderden in: ‘We vervangen geen dief voor een andere dief’ en ‘We gaan pas weg als het regime echt weg is’.

De aanval van vorige week maandag en het daaropvolgende geweld bewijst op een gruwelijke manier hun gelijk. De afrekening werd uitgevoerd door Hemedti’s Rapid Support Forces, de opvolger van de beruchte Janjaweed-milities,^* die verantwoordelijk waren voor de in 2003 begonnen genocide in Darfur.

De aanval werd niet alleen verwacht door de betogers, ze bereiden zich hier ook al weken op voor, zegt activist Kareem, die weken doorbracht tussen de demonstranten op het plein. En dus trokken ze naar de wijken om hun acties voort te zetten en kondigden ze een staking aan, die afgelopen zondag inging.

Hoe reageert de militaire overgangsraad?

Terwijl de betogers van de Arabische Lente hadden geleerd dat geweld niet effectief is, lijkt de militaire overgangsraad de tegenovergestelde conclusie te hebben getrokken. Zij doen er alles aan om geweld uit te lokken, om zo een excuus te hebben om nog harder in te grijpen.

De Rapid Support Forces van Hemedti en criminele bendes trekken plunderend door de straten van Khartoem. Er gaan geruchten dat onbekende groepen wapens achterlaten in woonwijken om geweld uit te lokken, of om wijzend op ‘wapenvondsten’ een gewelddadige tegenactie te legitimeren. Maandag verschenen beelden online van brandende huizen in wat mogelijk de regio Darfur is.

Het niet-aflatende geweld zorgt ook binnen het Soedanese leger voor onvrede, zegt Abdelrahman. ‘Voor veel officieren uit het lagere en het middenkader is het vernederend wat Hemedti doet. Hij negeert hen en doet wat hij wil. Dit is voor het overgrote deel van het leger niet acceptabel.’

En zo komt ook een gewelddadige tegenreactie dichterbij, vreest hij: ‘Er komt een moment dat het leger slaags raakt met de milities van Hemedti. Dat kan uitmonden in een burgeroorlog en dan wordt Soedan misschien een nieuw Syrië of Jemen.’

Wat doen omliggende landen?

De regionale en internationale grootmachten volgen de ontwikkelingen intussen met argusogen. Vooral Saoedi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten (VAE) en buurland Egypte vrezen een herhaling van de Arabische Lente. Ook zijn ze bang dat ze onder een burgerregering de invloed op het land verliezen en dat een nieuw regime de banden aanhaalt met hun rivalen Qatar of Iran.

Daarnaast hebben Saoedi-Arabië en de VAE de steun van Soedan nodig in de oorlog in Jemen, waar meer dan tienduizend Soedanese soldaten vechten aan de zijde van de door de Saoedi’s geleide coalitie tegen de Houthi-rebellen.^*

De TMC speelt handig in op die spanningen. Direct na het mislukken van gesprekken met de oppositie eind mei bracht Al-Burhan een bezoek aan de Egyptische president Abdel Fatah al-Sisi, die in 2013 aan de macht kwam via een coup.

Hoewel de Egyptische president zei de ‘wil van het Soedanese volk’ te respecteren, hoopt hij op een plooibaar Soedan

Hoewel Al-Sisi publiekelijk heeft toegezegd de ‘wil van het Soedanese volk’ te respecteren, wenst hij een stabiel, plooibaar Soedan dat islamisten helpt bestrijden. Ook hoopt hij op Soedanese concessies over grensgeschillen en de verdeling van het Nijlwater, in ruil voor Egyptische steun aan de Soedanese generaals, aldus het Britse dagblad The Guardian.^*

Na zijn bezoek aan Egypte reisde Al-Burhan naar de Emiraten die met Saoedi-Arabië al meer dan 3 miljard dollar aan hulp hebben toegezegd aan de TMC. Kroonprins Mohammed bin Zayed van de VAE zegde publiekelijk zijn steun toe aan Al-Burhan om ‘de veiligheid en stabiliteit van Soedan te waarborgen’.^*

Op datzelfde moment bracht Hemedti een bezoek aan de Saoedische kroonprins Mohammed bin Salman, en beloofde blijvende steun aan het koninkrijk in de strijd tegen de Houthi-rebellen in Jemen.

Kort na zijn terugkomst bleek het geduld met de betogers van de TMC op, en vielen Hemedti’s milities de betogers aan. Dat is geen toeval, zegt Abdelrahman. ‘Saoedi-Arabië, de Emiraten en Egypte willen Soedan binnen hun regionale alliantie houden. Daarom werpen ze al hun gewicht in de strijd om het leger en de RSF-milities te steunen.’

Wat doet de rest van de wereld?

Van andere landen hoeven de betogers niet veel te verwachten. De Afrikaanse Unie riep na de val van Al-Bashir de overgangsraad op de macht binnen vijftien dagen over te dragen aan een burgerregering, maar verlengde dit ultimatum met drie maanden na ingrijpen door de Egyptische president Al-Sisi.

Rusland en China blokkeerden een veroordeling door de VN-Veiligheidsraad van het geweld tegen de betogers.^* De EU^* en de VS^* spraken zich wél uit tegen het geweld en drongen er bij de overgangsraad op aan de macht snel over te dragen aan een burgerregering. Maar tot meer dan woorden kwam het niet.

Die houding is niet los te zien van hun eigen belangen. Zowel de Amerikanen als de EU werkten de afgelopen jaren toe naar betere relaties met het Soedanese regime. Daarnaast maakt de Amerikaanse president Donald Trump er geen geheim van geen problemen te hebben met autoritaire leiders, zoals Al-Sisi in Egypte, Mohammed Bin Salman in Saoedi-Arabië en Mohammed bin Zayed in de VAE.

Voor de EU is samenwerking met Soedan belangrijk om illegale migratie tegen te gaan. In Khartoem is een regionaal operationeel centrum gevestigd waar ambtenaren uit EU-landen direct samenwerken met Soedanese collega’s om mensensmokkel en migratiestromen een halt toe te roepen.^* Een deel van de informatie die zij daarbij gebruiken is afkomstig van Soedanese inlichtingendiensten. ^* Mocht Soedan in een burgeroorlog uitbreken, dan dreigt een nieuwe stroom vluchtelingen naar Europa op gang te komen.

Kijken we naar een nieuwe Arabische Lente?

De ontwikkelingen in Soedan worden wel beschreven als onderdeel van een nieuwe Arabische Lente.^* Ook in Algerije gingen burgers in maart dit jaar de straat op en zetten zij hun president af.^* Verder waren er in Jordanië, Irak, Iran en Tunesië grote demonstraties tegen vergaande corruptie.

Toch zijn de verschillen met eerder groot, en dat komt vooral door de lessen die zowel de betogers als de regimes die zij bestrijden hebben geleerd van de Arabische Lente.

Anders dan betogers destijds in Libië en Syrië willen de demonstranten in Soedan niet dat westerse landen militair ingrijpen, uit vrees voor meer geweld, en roepen ze de internationale gemeenschap op om vooral geweldloos druk te blijven uitoefenen op de TMC en haar bondgenoten. De militaire overgangsraad is juist openlijk op zoek naar steun buiten de grenzen, en lijkt die te vinden bij de steenrijke Golfstaten.

Maar zoals de oorlog in Jemen laat zien, zijn geld en wapens niet altijd genoeg voor een overwinning. Activist Kareem geeft de moed dan ook niet op. ‘Toen we werden verdreven van het plein, zetten we de revolutie voort in de wijken’, zegt hij. ‘Toen het internet werd afgesloten, gebruikten we sms’jes om te communiceren. Zo zullen we telkens nieuwe manieren bedenken om onze strijd voort te zetten. Weerstand brengt ons alleen maar dichter bij elkaar, en maakt ons alleen maar vastberadener om door te gaan.’

Meer lezen?