Een donkergroene helm ligt op z’n kant op een metalen karretje in het gebouw van het Joegoslaviëtribunaal. ‘Scorpija’ staat er met dikke letters op gekalkt. En: ‘Boss’.
Een helm van een Bosnisch-Servische soldaat, zo lijkt het op het eerste gezicht. Maar aan de binnenkant blijkt de helm blauw te zijn. VN-blauw. ‘Potocari’ staat erin geschreven, evenals de naam van een Nederlandse militair die de enclave Srebrenica in de hete zomer van 1995 moest bewaken.
‘Deze helm is gejat van de Dutchbatters’, zegt Iain Reid, het hoofd van de Evidence Unit, het archief van het bureau van de aanklagers. ‘Tijdens de val van de enclave hebben de Bosnische Serviërs van alles geconfisqueerd: helmen, kogelvrije vesten, noem maar op. Soms hebben ze alle zichtbare kenmerken eraf gehaald, zoals bij deze helm, maar in andere gevallen hebben ze het materiaal juist gebruikt om de Bosnische moslims te misleiden.’
‘Ze riepen: “Jullie zijn veilig!” naar de gevluchte bewoners van de enclave in de bossen. Nou, we weten hoe dat is afgelopen’
Hij wijst naar een foto op de deur, waarop een Bosnisch-Servische soldaat staat die zich heeft vermomd als Nederlandse blauwhelm. ‘Ze riepen: “Jullie zijn veilig!” naar de gevluchte bewoners van de enclave, die zich in de bossen hadden verschanst. Nou, we weten hoe dat is afgelopen.’
Op 11 juli 1995 – vandaag precies 25 jaar geleden – begon de genocide in Srebrenica, waarbij in een paar dagen tijd meer dan achtduizend moslimmannen om het leven kwamen. Radovan Karadžić, destijds president van de Bosnische Serviërs, wordt hiervoor verantwoordelijk gehouden – evenals voor misdaden tegen de menselijkheid in twintig andere Bosnische gemeentes, gijzeling van VN-vredessoldaten en het jarenlange beleg van Sarajevo.
In 2016 kreeg hij veertig jaar cel voor zijn aandeel in de bloederige oorlog in het voormalige Joegoslavië. Zowel hij áls de aanklager ging in beroep. In maart 2019 won de aanklager: Karadžić kreeg levenslang van het Internationale Residumechanisme voor Straftribunalen (IRMCT) in Den Haag, dat de laatste beroepszaken van het Joegoslaviëtribunaal afhandelt.
De reden: de ‘enorme schaal en systematische wreedheid’ van de misdaden die Karadžić heeft begaan, in de woorden van de Deense rechter Vagn Joensen.
Jarenlang deed Karadžić zich voor als alternatieve arts
Met fotograaf en historicus Martino Lombezzi volgde ik het tribunaal in het laatste halfjaar van binnenuit. We spraken met medewerkers van het eerste uur: onderzoekers, rechters, tolken, aanklagers. Vooruitlopend op het vonnis in hoger beroep kregen we exclusieve toegang tot de archieven, waar de bloedige geschiedenis zit verscholen in kilometers archiefkasten.
Het proces tegen Karadžić is een van de belangrijkste in de geschiedenis van het internationaal strafrecht. Voor het eerst sinds de tribunalen van Neurenberg en Tokio werden politieke en militaire leiders van een oorlog door de internationale gemeenschap voor het gerecht gedaagd.
Al in 1995 werd Karadžić aangeklaagd vanwege zijn leidende rol in de oorlog. Maar ondanks het internationale arrestatiebevel dat tegen hem was uitgevaardigd, kon hij net als de Bosnisch-Servische generaal Ratko Mladić dertien jaar lang op de vlucht blijven.
Pas in 2008 werd hij gearresteerd in Belgrado, waar hij zichzelf een nieuwe identiteit had aangemeten onder de schuilnaam Dragan Dabić. Als alternatieve geneesheer met een enorme baard, een bril met dik montuur en lang grijs haar in een knotje bleek hij een rustig leventje te kunnen leiden in de Servische hoofdstad. De internationale gemeenschap was geschokt – foto’s van de zogenaamde Dragan Dabić gingen na zijn arrestatie de hele wereld over.
Ruim 9 miljoen documenten en 14.000 artefacten
Karadžić – vanaf de eerste procesdag zonder baard, bril en grijze knot weer helemaal herkenbaar als de oude president – bleef in Den Haag jarenlang strijden om zijn onschuld aan te tonen. In zijn versie van het verhaal hebben hij en ‘zijn volk’ zich slechts verdedigd tegen wat hij zag als agressief separatisme van de Kroaten en moslims.
Vooral voor zijn theorie dat hij de Serviërs moest beschermen tegen de groeiende islamisering van zijn land krijgt hij nog altijd veel applaus, niet alleen op de Balkan maar ook elders. Zo draaide de dader van de aanslagen in Nieuw-Zeeland tijdens zijn livestream op Facebook een lofzang op Karadžić.
In de tussentijd probeerden de aanklagers hun zaak tegen de vermeende oorlogsmisdadiger hard te maken door duizenden bewijsstukken op te voeren in de rechtszaal: militaire kaarten, correspondentie, onderschepte telefoontjes en videobeelden. Een groot deel van die bewijsstukken ligt in de Evidence Unit, op de derde verdieping van het voormalige Aegon-kantoor op het Churchillplein in Den Haag.
‘Sommige spullen zijn nooit meer uit de archiefdozen gehaald. Andere bleken juist cruciaal tijdens de processen’
Hier bevindt zich ruim 2 kilometer archief, met 9,2 miljoen pagina’s documenten, 4.000 diskettes, 9.500 videobanden en 14.000 artefacten. Daaronder bevinden zich geconfisqueerde computers, kogelhulzen en bomscherven, maar ook persoonlijke eigendommen, zoals sieraden, portemonnees en dagboeken. Deels werden deze spullen in beslag genomen door onderzoekers die aan het eind van de oorlog naar het gebied trokken om bewijsmateriaal te verzamelen. De rest is gevonden in massagraven, of afgeleverd bij het tribunaal door getuigen.
‘Sommige spullen zijn nooit meer uit de archiefdozen gehaald sinds ze hier binnen zijn gebracht’, vertelt Iain Reid, hoofd van de afdeling. ‘Andere zijn juist cruciaal gebleken tijdens de processen.’ Hij opent een bruine doos en haalt er een paar transparante zakjes uit. ‘Deze horloges zijn heel waardevol geweest in de Srebrenica-zaak’, zegt hij terwijl hij ze behoedzaam neerlegt op het metalen karretje. ‘Het zijn mechanische klokjes die zichzelf opwinden als de drager ervan met zijn pols beweegt. En kijk: allemaal stopten ze op dezelfde dag.’
Drie Seiko’s en één Orient liggen naast elkaar op het koude metaal, eentje nog helemaal intact, andere kapot of groen uitgeslagen. Alle vier zijn ze gestopt op 15 juli, het ene om veertien voor zes, het andere om zeven over half twaalf. ‘Deze horloges zijn gevonden in de massagraven rondom Srebrenica. Met het rapport van een expert van Seiko in de hand kon de aanklager zijn argument hardmaken: de eigenaars zijn allemaal op dezelfde dag vermoord.’
‘Dood ze allemaal!’
‘De stem van Karadžić herken ik uit duizenden’, zegt Adisa Karamuratovic, vertaler bij het tribunaal. Ze was 26 jaar toen ze bij het tribunaal solliciteerde, midden in de oorlog. Nadat ze jarenlang had gewerkt voor onderzoeksteams, onder andere in Srebrenica, werd ze gevraagd om in Den Haag onderschepte telefoongesprekken te beluisteren. ‘Tijdens de oorlog heb ik Karadžić zo vaak gehoord, zijn stem is heel herkenbaar: er zit veel zekerheid in, hij straalt gezag uit.’
Adisa was degene die de beruchte ‘Kill them all’-tape ontdekte, die een belangrijke rol speelde in de Srebrenica-zaak tegen generaal Radislav Krstic, en daarmee ook tegen zijn opperbevelhebber Karadžić. ‘O mijn god, dacht ik, dit meen je niet. Ik heb de tape drie keer teruggespoeld en opnieuw geluisterd, maar die man zei het echt: “Ubijajte to sve redom u pizdu materinu! Ni jednog nemojte ostavit zivog”: “Dood ze allemaal, godverdomme! Laat er niet één in leven.” Ik ben de gang op gerend, binnen de kortste keren stond mijn kamer vol onderzoekers en aanklagers: dit was spectaculair bewijs.’
‘Soms vallen de puzzelstukjes opeens in elkaar’, zegt hij, als hij een paar grote schriften heeft gevonden
Iain Reid pakt de tape erbij, en gaat dan op zoek tussen de rijen stellingkasten. ‘Soms vallen de puzzelstukjes opeens in elkaar’, zegt hij als hij een paar grote schriften heeft gevonden. Op het ene staat een stoere man met een grote zonnebril, op het andere een paar lachende varkentjes.
‘In de oorlog was er een tekort aan papier’, vertelt Iain. ‘Dus gebruikten de soldaten lege schoolschriften. Hierin schreven ze op wat ze hoorden, hoog in de heuvels, al luisterend naar de vijand.’ Hij bladert naar de pagina waar de tekst uitgeschreven staat die Adisa ook op de tape hoorde, in keurig handschrift. ‘De combinatie van deze schriften met de audiofragmenten maakte het bewijs nog overtuigender: generaal Krstic heeft het bevel gegeven om de mannen van Srebrenica uit te roeien.’
In 2004 kreeg de voormalige generaal in hoger beroep 35 jaar celstraf van de internationale rechters in Den Haag. Zijn meerdere, Radovan Karadžić, zal de gevangenis in elk geval niet meer verlaten: de voormalige president is nu 75 jaar.
Meer lezen?
Dit tribunaal berechtte 161 oorlogsmisdadigers, maar zegevierde het recht?
Na de uitspraak in de zaak-Ratko Mladic vandaag sluit het Joegoslaviëtribunaal na 24 jaar zijn deuren. Heeft het internationale tribunaal de verwachtingen waargemaakt? En hoe kan het dat ook nu nog een slaapzaal op een studentencampus naar Radovan Karadzic wordt vernoemd? Tijd de balans op te maken.
De man die ‘Srebrenica’ opgroef: ‘Bosnië ligt nog vol massagraven’
Jean-René Ruez begon vlak na de genocide in Srebrenica al met zoeken naar massagraven in Bosnië om de slachtoffers op te graven en te laten identificeren. Vandaag wordt de massamoord herdacht, 23 jaar na de val van Srebrenica. Maar veel van de nabestaanden weten nog steeds niet waar hun geliefde is.
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
