Is het voor een cijfer? - Johannes Visser

Komt het op de toets?

Ik loop een lesdag mee met mijn mentorklas omdat ik nog eens wil ervaren hoe het is om leerling te zijn.

De docent economie deelt de nieuwe werkboeken uit. Een dunner boekje dan normaal zien de leerlingen meteen. Op het omslag staat: gedragseconomie. ‘Tot nu toe’, legt de docent uit, ‘zijn we er bij economie van uitgegaan dat mensen rationele wezens zijn. Maar mensen zijn geen rationele wezens. Wat jullie vandaag gaan leren, zet alles op z’n kop wat jullie tot nu toe geleerd hebben.’

Een leerling steekt zijn hand op. Hij wijst naar het nieuwe, dunnere werkboek. ‘Is dit alles wat we moeten leren voor de toets?’

Cijfers beïnvloeden wat leerlingen belangrijk vinden. Ook al vertelt een leraar dat alles wat leerlingen tot dan toe geleerd hebben niet klopt, voor hen is het pas belangrijk als het op de toets komt.

Soms stel ik me een experiment voor. Ik vertel mijn leerlingen dat ze een alfabet uit hun hoofd moeten leren. De A is geen A, maar een rondje met een stip erin. De B lijkt op een klein konijntje. Het alfabet heeft ook een paar klanken die ze niet kennen. Zoals ⟴, een klank die het midden houdt tussen de oe en de aa. En ⧫, een klank die je maakt door je keel te schrapen.

Ik heb het alfabet de avond ervoor zelf verzonnen en buiten deze klas kent niemand het, laat staan dat iemand ook maar één woord kent van de taal die je met deze tekens zou kunnen schrijven. Kortom: aan dat alfabet hebben ze niets.

Maar, zeg ik erbij volgende week krijgen jullie een toets over dit alfabet. Ik zal kijken hoe goed jullie al die verzonnen tekens hebben onthouden. En die toets is voor een cijfer. Zouden ze het alfabet uit hun hoofd gaan leren? Ik ben bang – of nee, ik weet zeker – van wel.

Stel leerlingen een cijfer in het vooruitzicht en ze denken niet meer na over wat ze voor dat cijfer moeten leren.

En er is nog een manier waarop ik op mijn school zag dat cijfers kunnen verblinden.

Je eigen gedachten wegcijferen

In de mediatheek zit een leerling die ik een jaar eerder in de klas had achter een van de computers.

‘Wat ben je aan het doen?’ vraag ik.

Ze zegt dat ze een recensie moet schrijven voor Duits. Met de klas hebben ze een boek gelezen, Die Leiden des jungen Werthers van Goethe. Of eerlijk gezegd, vertelt ze: ze heeft zich erdoorheen moeten slepen. Ze vond die Werther maar een aanstellerig ventje en dat gezanik over zijn liefdesverdriet ongelooflijk saai. Ze kon er helemaal niets mee.

Op haar scherm lees ik iets anders. Iets als:

Die Leiden des jungen Werthers is een meesterwerk van Johann Wolfgang von Goethe dat diepe indruk maakt. Het verhaal volgt de gepassioneerde Werther, die worstelt met zijn onbeantwoorde liefde voor Lotte. Goethes briljante schrijfstijl en de intense emotionele beleving van de hoofdpersoon maken dit boek tot een aangrijpende leeservaring. Een absolute klassieker.

Ik vraag waarom ze niet opschrijft wat ze net tegen me zei. ‘Maar meneer, het is het lievelingsboek van mijn docent!’

Wat in die mediatheek gebeurde, heb ik op veel verschillende manieren meegemaakt. Ik heb talloze boekrecensies nagekeken van leerlingen van wie ik vrij zeker wist dat ze het boek dat ze gelezen hadden stom vonden, maar die in hun recensie toch enthousiast schreven dat ‘je het echt voor je ziet wat de auteur schrijft’.

Of neem de leerlingen die een betoog moesten schrijven over smartphones op school en fel tegen een verbod waren, maar die in hun tekst toch voor zo’n verbod pleitten. De reden: die argumenten vonden ze makkelijker te verwoorden.

Dat is problematisch. Een boek lezen, om daar even bij te blijven, kan een waardevolle ervaring zijn. Een lezer kan zo kennismaken met andere werelden, zich inleven in mensen uit een andere tijd of plaats of zich identificeren met personages die op haar lijken. Over een boek nadenken en die gedachten onder woorden proberen te brengen is een zin- volle bezigheid. Een leerling die opschrijft wat zij denkt dat haar leraar wil horen, hoeft daarentegen niet na te denken over wat zij gelezen heeft. Zij hoeft het boek niet eens gelezen te hebben (en kan toch een 8 halen).

Wie leert voor een cijfer is niet bezig met zijn eigen gedachten, ideeën en meningen, maar met wat ‘het goede antwoord’ is – ook als er niet één goed antwoord is. Niet voor niets laat onderzoek zien dat het vooruitzicht van een cijfer maakt dat leerlingen minder uitdagingen aan durven gaan en minder creatief zijn.

Wie bestuurt de joystick?

Het zijn drie voorbeelden van hoe cijfers kunnen verblinden. Wie leert voor een cijfer staat minder open voor betekenisvolle ervaringen, hoeft niet na te denken over het belang van wat hij leert en is minder creatief. Wat nodig is om een goed cijfer te halen is belangrijk − en daarmee uit.