Voor ieder wat waars

Wie de geschiedenis van waarheid bestudeert, ziet dat mensen door de eeuwen heen vele betekenissen aan waarheid hebben toegedicht. Van een onbereikbaar mysterie dat de mens verlossing in een hiernamaals beloofde tot een mobiliserend vergezicht dat de mens deed geloven in een utopie op aarde. Van een verwoestend geloofsartikel dat de mens de wapens deed grijpen tot een emanciperende energie die de mens in opstand deed komen tegen onrecht en onderdrukking.

Waarheid gaat dan ook niet alleen over of iets ‘klopt’, of iets een ‘feit’ is, of iemand ‘gelijk’ heeft – de betekenis die de term tegenwoordig vaak heeft in het dagelijkse taalgebruik. Nee, waarheid is veel meer dan dat. Ze is de bril waardoor een samenleving naar de wereld kijkt. De bril die bepaalt wat zichtbaar is, of juist in nevelen blijft gehuld. De bril die bepaalt wat wij voor mogelijk of juist onmogelijk houden – wat we realistisch noemen of juist ondenkbaar. De bril die de werkelijkheid een bepaalde kleur geeft en bepaalt welke kant we met elkaar op kijken. Omhoog, naar de sterrenhemel? Omlaag, naar de grond? Naar onszelf, via een spiegel aan de wand?

Waarheid bepaalt zo mede of we ons als samenleving optimistisch of pessimistisch voelen, of we individualistisch of collectivistisch zijn ingesteld, onderdanig of zelfbewust, in onszelf gekeerd of openhartig, nostalgisch of juist toekomstgericht. Waarheid, zou je kunnen zeggen, is een maatschappelijke gemoedstoestand.

Wie de tijdgeest wil doorgronden, heeft dan ook geen beter ankerpunt dan de waarheid die een samenleving koestert. Want waarheid heeft grote invloed op de tijdgeest, zoals de tijdgeest ook enorme invloed heeft op onze waarheidsopvatting. Veranderende ideeën over wat waarheid is, waar ze zich ophoudt en hoe we haar kunnen vinden of begrijpen, gingen vaak vooraf aan de grootste maatschappelijke omwentelingen uit onze geschiedenis. En andersom hebben grote veranderingen in de maatschappij, zoals de ontdekking van nieuwe energiebronnen, de uitvinding van nieuwe technologieën of de opkomst van nieuwe vormen van communicatie, sterk bepaald hoe mensen waarheid door de eeuwen heen hebben opgevat.

Elke tijd kent dan ook zijn eigen gevecht om, aanval op of ophef over waarheid, ingegeven door de unieke problemen, dilemma’s en uitdagingen waarmee een samenleving zich op dat moment geconfronteerd ziet. Anders dan de oude Grieken hebben wij in de westerse samenleving geen grootse polemieken meer over de onsterfelijkheid van de ziel of over de goddelijke begeestering van objecten, zoals de oude Grieken niet de degens kruisten over de waarachtigheid van klimaatverandering of de gevaren van zelfdenkende computers. De strijd om waarheid is eeuwig, de inzet is altijd anders.

En ook vandaag de dag is er weinig dat de gemoederen zo bezighoudt als waarheid. Of het nu om de populariteit van complottheorieën gaat, de toegenomen verspreiding van nepnieuws en desinformatie, de opkomst van openlijk liegende politici, het tanende geloof in de wetenschap, het groeiende wantrouwen tegenover media, de haast religieuze invloed van influencers op hun online volgers, het vervagende onderscheid tussen ‘echt’ en ‘onecht’ door kunstmatige intelligentie, de constante strijd om ‘feiten’ op sociale media en in de politiek: bijna alle grote kwesties van nu draaien op een bepaalde manier om waarheid.

Daarom is waarheid, meer dan welk begrip ook, zo’n goede thermometer om onze maatschappelijke gemoedstoestand mee op te nemen. En wie naar die thermometer kijkt, ziet de temperatuur gestaag oplopen.