In Bosnië wordt de stem van het volk eindelijk gehoord

Tito is de naam van een kroeg in Sarajevo. Enkele weken geleden zat ik daar, in een dikke mist van sigarettenrook, een Sarajevsko-biertje te drinken met enkele bezielers van de op dat moment nog splinternieuwe burgerfora, de zogenoemde ‘plenen.’ Dat zijn samenkomsten waar gewone Bosniërs naartoe gaan om hun hart te luchten over de bedenkelijke manier waarop hun land wordt bestuurd.

Mijn gespreksgenoten waren vol vuur. Ze vertelden me dat ze op het eerste plenum met zo’n honderdvijftig mensen waren samengedrongen in een veel te kleine zaal, terwijl buiten nog ongeveer duizend gegadigden stonden te wachten in de regen. Op zo’n grote opkomst had niemand durven hopen. Evenmin op zoveel toewijding tijdens de fora die de dagen en weken daarna regelmatig werden gehouden in Dom Mladih, een grote theaterzaal in Sarajevo.

Veel Bosniërs zijn moedeloos geworden van de stilstand waarin hun land na de oorlog terecht is gekomen. De grondwet heeft de politieke procedures aan de ketting van de etnische logica gelegd. Er is veel kleine en grote corruptie. Onderzoek van de United Nations Office on Drugs and Crime uit 2011 heeft aangetoond dat in dat jaar meer dan een vijfde van de Bosniërs zich minstens één keer gedwongen zag smeergeld te betalen. Vooral dokters en politieagenten bleken vaak een fooi te eisen.

De plenen die nu in bijna alle Bosnische steden regelmatig worden georganiseerd, blijken een nieuwe manier van politieke actie mogelijk te maken

Ook de rijkdom van veel politici is een doorn in het oog. Het door de EU en internationale monetaire instanties gestimuleerde economisch transitiebeleid (geen gebrek aan winkelcentra in Sarajevo of zakenhotels in Banja Luka) heeft voor de meeste Bosniërs geen welvaart gebracht. Het officiële werkloosheidscijfer zakt al jaren niet meer onder de 25 procent, de jeugdwerkloosheid is gestegen tot meer dan 55 procent.

Eerdere demonstraties tegen corruptie en economisch wanbeleid stuitten telkens op de onwil van de beleidsmakers. Maar de plenen die nu in bijna alle Bosnische steden regelmatig worden georganiseerd, blijken een nieuwe manier van politieke actie mogelijk te maken. Ze geven hoop aan ontmoedigde burgers.

Verkiezingen hebben dat tot nu toe niet gedaan, want die gingen vaak over de manier waarop de macht zou worden verdeeld tussen de etnische elites. Economische thema’s werden daaraan ondergeschikt gemaakt. Terwijl de traditionele politieke krachten er nog steeds alles aan blijven doen om alles binnen dat bekende kader te houden, proberen de plenen nu voor het eerst echt voorbij te gaan aan het verleden van etnische verdeling.

Iedereen mag meedoen

Een plenum is een soort volksparlement. De eerste vergaderingen vonden plaats kort na de rellen begin februari. Eerst in Tuzla, later ook in Mostar, Zenica en Sarajevo. Plenen zijn een poging gewone Bosniërs te betrekken bij een proces van politieke inspraak buiten de reguliere politiek om. Er worden folders uitgedeeld en via het internet wordt het plenum aangekondigd. Iedereen mag deelnemen.

Iedereen die zich aanmeldt mag precies even lang spreken: twee minuten. Naar iedere spreker wordt geluisterd, elke vraag wordt genoteerd, hoe zij of hij ook stamelt of schreeuwt

Een plenum creëert meer vrijheid dan verkiezingen: de aanwezigen bepalen zelf de agenda. Tegelijk gaat het verder dan een gewone protestdemonstratie: het is een poging om met een grote groep mensen tot concrete aanbevelingen voor beleidsmakers te komen. Iedereen die zich aanmeldt mag precies even lang spreken: twee minuten. Naar iedere spreker wordt geluisterd, elke vraag wordt genoteerd, hoe zij of hij ook stamelt of schreeuwt.

Ik was enkele weken geleden bij een plenum en voelde de spanning in de zaal. Hier stond iets te gebeuren. Ik zag jongeren en ouderen, arbeiders met verweerde gezichten en huisvrouwen met hoofddoeken.

Het plenum zinderde van politieke betrokkenheid, een gevoel dat je normaal gesproken in Sarajevo zelden terugvindt. Voor het begon maakte ik een praatje met de jongeman die naast me zat, een rechtenstudent met een kapsel dat in pieken overeind stond. Voelde hij de betrokkenheid ook? Hij was sceptisch, vertelde hij mij, maar niet zo sceptisch dat hij thuisbleef. Hij wilde hier zijn. Dit soort burgeractivisme was misschien het enige dat Bosnië nog kon redden, vond hij.

De oudere vrouw naast hem – met een blauwe regenjas onder haar kin dichtgeknoopt – sprak hem streng toe. ‘Het is de schuld van jullie jongeren, dat we hier niet eerder aan begonnen zijn. Jullie hadden al veel eerder moeten protesteren.’ Ze kwam uit Banja Luka, zei ze, in het Servische gedeelte van Bosnië. Maar waar ze vandaan kwam deed er nu even niet toe. Ze was hier als individuele burger.

De lijst van sprekers was lang. Een zekere Aida mocht als eerste het podium beklimmen en maakte van de haar toebedeelde twee minuten gebruik om haar verontwaardiging te uiten over de kleine corruptie die ze overal om zich heen trof. Ze was boos en riep luid, alsof ze geen microfoon voor zich had staan. Een andere vrouw, Alma, wilde iets kwijt over de slechte kwaliteit van het onderwijs. Was het verwonderlijk dat jongeren uitweken? Ze vond overigens dat dat niet alleen de schuld van Bosnië was. ‘Europa, stop met het stelen van onze kinderen!’ riep ze. Zo ging het door. Telkens klonk een nieuw verhaal van woede en wanhoop.

Eisen aanvaard

Nadat alle ideeën van een plenum verzameld zijn, worden ze door een groep vrijwilligers verwerkt tot een lijst voorstellen. Die voorstellen krijgen de plenumdeelnemers opnieuw voorgelegd, en ze mogen bij handopsteken goed- of afkeuren. Enkele plenen zijn zo al tot concrete eisen gekomen en hebben die voorgelegd aan de bevoegde regionale parlementen. Met succes. Zo hebben de parlementen van Tuzla en Goražde de eis aanvaard om aftredende politici geen ontslagvergoeding meer uit te keren. En de leden van het parlement in Sarajevo hebben op verzoek van het plenum beslist om hun eigen lonen met 20 procent te reduceren. Andere eisen zijn nog in behandeling.

De leden van het parlement in Sarajevo hebben op verzoek van het plenum beslist om hun eigen lonen met 20 procent te reduceren

Er blijft wel tegenstand. Sommige politici hebben de plenen geportretteerd als een initiatief van de Bosniakken tegen de Bosnische Serviërs. Dat is een klassieke tactiek in Bosnië: etnisch verdelen om economisch te heersen. Anderen hebben de fora weggezet als een vorm van ‘Joegonostalgie,’ naïef verlangen naar de tijd voor de oorlog, toen het nationalisme de broedervolkeren nog niet had verscheurd. Sommige leden van het establishment hebben de demonstranten oproerkraaiers of infiltranten genoemd. Daarnaast waren er de laatste weken ook intimidaties. Ook dat heeft ontmoedigend gewerkt.

Kunnen de burgerfora dergelijke kritiek overleven? Voorlopig wel. Maar ze kregen inmiddels ook meer technische kwesties voor de voeten geworpen. Er werd bijvoorbeeld gevraagd of ze wel voldoende representatief zijn. Beschikken ze over genoeg legitimiteit? Was het niet naïef om te geloven dat gewone burgers in staat zijn technisch bestuursadvies te leveren? Wisten de plenumdeelnemers bijvoorbeeld wel voldoende over het systeem van de gezondheidszorg om daarover iets te kunnen eisen?

In café Tito wisten ze het wel: de fora staan open voor iedereen die eraan wil deelnemen. Ze zijn niet minder legitiem dan elke andere vorm van openbaar debat, ze hoeven het beleid niet te realiseren want ze zijn per definitie raadgevend, en tegenover de deskundigheid van de beleidsexpert staat de ervaringskennis van de gewone burger.

De stem van het protest blijft ongehoord

In de rest van de Balkan wordt ook gedemonstreerd. In Kroatië betoogden in de lente van 2011 duizenden vooral jonge demonstranten enkele weken lang tegen de regering. In Slovenië dwongen massale demonstraties in 2013 de regering tot ontslag. In Macedonië en Montenegro was het de voorbije jaren vaak onrustig onder arbeiders in de aluminium- en textielnijverheid, industrietakken in verval. Kosovo heeft de hoogste jeugdwerkloosheid van Europa. Dat speelt mee als studenten er woedend protesteren tegen de corruptie binnen de universiteit, zoals enkele weken geleden. En ook de transitielanden buiten het voormalige Joegoslavië – Albanië, Bulgarije en Roemenië – kenden onlangs heftige protesten. De agitatie wordt overal gedreven door economische ellende en afkeer van de gecorrumpeerde politieke klasse. Men voelt zich in de steek gelaten.

Verkiezingen brengen goed georganiseerde politieke partijen aan de macht, maar eenmaal aan de macht luisteren deze partijen niet meer naar de kiezers

De Servische parlementsverkiezingen van afgelopen zondag 16 maart lijken op het eerste gezicht een uitzondering. Ze werden gewonnen door de Servische Progressieve Partij (SNS) van Aleksandar Vučić, die zich tijdens zijn campagne profileerde in de strijd tegen de corruptie. Maar tot voor kort was hij een radicale nationalist en verschillende analisten hebben zijn huidige overwinning uitgelegd als slim electoraal opportunisme. Niemand lijkt te verwachten dat hij ook daadwerkelijk iets aan de corruptie zal doen.

In werkelijkheid is in geen van deze landen een oppositiepartij opgestaan die de deelnemers van deze protesten heeft weten te mobiliseren voor een nieuwe politieke partij.

Het laat zien hoe slecht de proteststem een ingang weet te vinden in het electorale systeem in deze landen. Zeker in Bosnië is er groeiende frustratie bij grote bevolkingsgroepen over de gebruikelijke kanalen van politieke participatie. Juist daarom zijn daar de plenen ontstaan. Verkiezingen brengen goed georganiseerde politieke partijen aan de macht, maar eenmaal aan de macht luisteren deze partijen niet meer naar de kiezers. En dat creëert een kloof. De Policy Association for an Open Society (PASOS) peilde onlangs het vertrouwen van burgers in verschillende publieke instanties en vond dat overal op de Balkan de achterdocht het grootst was tegen politici en politieke partijen.

Een taal om te rouwen

Wat opvalt aan de verlanglijstjes van de Bosnische plenen is dat ze niet zo radicaal zijn als je misschien zou verwachten van een gefrustreerde bevolking. De plenumdeelnemers zijn wel erg kritisch over de huidige bestuurders, maar ze eisen geen volledige herinrichting van de Bosnische staat, of een complete hervorming van de grondwet. Ze maken zich vooral zorgen over het slecht functioneren van de bestaande structuren.

In een essay over democratiseringspogingen die de laatste tijd wel vaker blijken vast te lopen, schreef The Economist onlangs: ‘The key to a healthier democracy is a narrower state.’ Maar de plenumdeelnemers die ik zag wilden de overheid niet weg. Ze eisten een bétere overheid. Ze wilden dat het belastinggeld verstandig werd besteed, dat de lonen van politici niet hoog zouden zijn, dat het openbaar vervoer zou werken, dat er water uit de kraan zou komen, dat je geen fooi zou hoeven te betalen wanneer je naar de dokter gaat. Naar aanleiding van de Occupybeweging in Amerika schreef Robert Reich: ‘Our problem isn’t government; it’s who government is for.’ Het had ook een slagzin op een Bosnisch plenum kunnen zijn.

Opmerkelijk aan de plenen is verder dat het thema van de etnische verdeeldheid van het land er tot nu toe zo afwezig is geweest. Ook in de rest van de Balkan is dat iets waar internationale vertegenwoordigers goed naar zouden moeten kijken. De EU heeft in haar uitbreidingsbeleid bijvoorbeeld veel belang gehecht aan betere diplomatieke betrekkingen tussen landen en bevolkingsgroepen, en aan hun bereidwilligheid om samen te werken met het Joegoslavië-tribunaal.

Maar de toekomst van Bosnië, en bij uitbreiding die van de rest van de Balkan, hangt niet alleen daarvan af. De uitlevering van oorlogsmisdadigers is belangrijk, maar economische welvaart, beter onderwijs en een efficiëntere gezondheidszorg zijn dat ook. Een betere democratie dus. Te vaak zijn dergelijke zaken buiten het debat over de toekomst van deze regio gebleven.

Ten slotte zijn de plenen misschien wel een belangrijke stap op weg naar de verwerking van de oorlog, die ondertussen al bijna negentien jaar voorbij is maar nog steeds veel Bosniërs elke dag bezighoudt. Tijdens een plenum zei iemand tegen me: deze volksvergaderingen zijn een zoektocht naar een gemeenschappelijke taal om te rouwen. Een goeie democratie is misschien ook zoiets ongrijpbaars als dat.