De depressieve zwelgmuziek van popsensatie Billie Eilish stemt juist hoopvol over jongeren
Met haar duistere muziekvideo’s en songteksten over depressie brak de piepjonge Billie Eilish streamingrecords. Critici beweren dat ze zelfdoding onder jongeren romantiseert. Maar wie dieper graaft, ziet dat de ‘Queen of Misery Pop’ juist een optimistisch beeld schetst van haar generatie.
Heel zelden, once in a blue moon, komt het voor dat YouTube je zomaar iets voorschotelt waarvan je denkt: dit is belangwekkend, misschien zelfs groots.
Zo’n gevoel besprong me toen ik voor het eerst de clip zag van When the Party’s Over, van het 17-jarige, blauwharige popfenomeen Billie Eilish. Een kale, kraakheldere ballad die zich als een zuiver schot je ziel in boort.
In de even indringende video zien we hoe de zangeres een longdrinkglas gitzwarte inkt haar keelgat in giet om de vloeistof vervolgens uit te huilen. Het zwart stroomt haar ogen uit, als bloed bijna.
Schokkend, maar ook vreemd onweerstaanbaar. Don’t you know I’m no good for you, zingt ze, om dat drama kracht bij te zetten.
Dit is de gestileerde horror waarmee Billie Eilish de wereld verovert. Ze is de miljard streams voorbij, als jongste artiest ooit, een teken dat er uit het versplinterde medialandschap nog steeds zoiets kan oprijzen als de stem van een generatie.
Wie de tijdgeest door zijn koptelefoon wil voelen kloppen, luistert naar Billie Eilish.
Is dit zelfdoding pop?
Waar te beginnen met het omschrijven van haar stijl? Niets van wat ze tentoonspreidt is op zichzelf opzienbarend; het is de som der delen, de ongrijpbare mengelmoes van tijden en temperamenten die haar uniek maakt.
Maar als er iets is wat meteen opvalt, behalve haar wijde kleren en boos-zwoele blik, dan is het die overduidelijke duisternis. Haar in maart verschenen debuutalbum When We All Fall Asleep Where Do We Go? kenmerkt zich door minimalistische beats, die even spookachtig zijn als haar loepzuivere stem. Haar laatste video’s zijn kleine horrorfilms, vol naalden, bloedneuzen, afgehakte hoofden, pikzwarte ogen en referenties aan psychiatrische ziekenhuizen.
En dan die teksten.
I wanna end me, zingt ze op de engste single van de plaat, Bury a Friend. Verderop vraagt ze zich af wat erger is, living or dying first. Ze zingt dat ze niet meer alleen wil zijn, dat ze niet nóg een leven wil verliezen. Dat ze haar geliefde in een greppel heeft achtergelaten.
Depressie is alomtegenwoordig. In de video van haar duet met Khalid, Lovely,* zitten de twee opgesloten in een hoge glazen cel met een donderwolk erboven. De symboliek is zo zwaar als de kettingen om Billies nek (nog een handelsmerk), de tekst zo terneergeslagen als haar lichaamshouding. Oh, I hope some day I’ll make it out of here, wanhopen ze.
Billie Eilish maakt depressie, angst en existentiële malaise bespreekbaar voor haar jonge luisteraars, zeggen sommigen. Anderen zeggen dat ze die dingen esthetiseert. Beware the pop princess romanticizing death, kopte* de Britse krant The Telegraph. Afkeurende stemmen doopten Billie The Queen of Misery Music,* een twijfelachtig genre dat zijn esthetiek des doods iets te gehaaid zou afstemmen op kwetsbare pubers.
Het is een voor de hand liggende zorg in een tijd dat psychische problemen onder jongeren heten toe te nemen. Een zorg die zich niet beperkt tot popmuziek. Onlangs besloot Netflix, na aanhoudende ophef, om de gewraakte suïcidescène uit de jeugddramaserie 13 Reasons Why te halen. De hitserie, hét symbool voor de gedeprimeerde jeugd, werd meermaals in verband gebracht* met een sterk verhoogd zelfdodingscijfer onder jongeren in 2017.
Verontrustend, ja. Maar ik durf na maanden obsessieve consumptie van all things Billie Eilish te beweren dat er bij haar meer aan de hand is. Wie beter luistert en kijkt, ontstijgt de eerste indruk dat ze gevaarlijke zwelgmuziek maakt.
Dit is iets nieuws. Hier gebeurt iets.
Wat het betekent om sad te zijn
Om te begrijpen wat, zullen we moeten aannemen dat woorden als sad en depressed, dominant in de popcultuur, mogelijk iets anders betekenen voor de jongste generatie dan voor de bezorgde buitenstaander. Kijken naar Billie Eilish laat zien hoezeer de ervaring en de betekenis van leed veranderlijk is, en afhankelijk is van tijd en context – mijn sad is niet jouw sad.
Je zou Billie Eilish kunnen zien als de commerciële apotheose van een muziektrend die al decennia doorsijpelt in de mainstream. Grote gemene deler: sad.
Nu voel ik me weinig geëigend om te spreken over hiphop, ik ben verre van kenner dan wel liefhebber, maar het moet toch even voor het verhaal. Vlak voordat Billie aan het firmament verscheen, zo halverwege de jaren 2010, ontstond er zoiets als emo-hiphop, ook wel sad rap geheten.
Jonge artiesten met getatoeëerde gezichten, zoals Lil Peep, XXXTentacion en Lil Uzi Vert versmolten de muzikale conventies van hiphop met de thema’s, teksten en algehele treurteneur van de sinds de jaren tachtig bestaande emo-subcultuur – je weet wel, bleke rockers met eyeliner en piercings wier muziek vaak gaat over depressie, zelfdoding en middelengebruik.
Veel sad rap klinkt zoals je zou vermoeden: neerslachtig, met slepende trapbeats, zeurderige autotune en teksten die het einde der tijden in zich dragen. Deze leden van generatie Z nemen hun naam serieus: uitzichtloosheid voert de boventoon.
De stroming kreeg een extra morbide uitstraling doordat twee boegbeelden, Lil Peep en XXXTentacion, op tragisch jonge leeftijd stierven – overigens niet door zelfdoding, die ze zo vaak bezongen. Tegelijkertijd gaat het verhaal * over Lil Peep dat hij in het echt een vrolijke jongen was en zijn extreme somberheid een performance, iets wat zijn fans van hem verlangden.
Dit alles leidde online tot de zoveelste discussie over jongeren en geestelijke gezondheid, die opnieuw uitwees hoe moeilijk het label sad en de bijbehorende lijdenscultus zich laten duiden. Is sad een emancipatoire geuzennaam waaronder jongeren eindelijk open kunnen zijn over hun problemen, of is het propaganda voor hip geestelijk leed?
Billie Eilish, die verschijnt in bijna alle YouTube-playlists met sad in de titel, roept dezelfde vragen op. Want ja, wat moet je als ouder en YouTube-analfabeet denken als je ziet dat fans in de comments onder Billies videos met elkaar concurreren over de ernst van hun depressie of de diepte van hun zelfverminking?
I showed this to my depression and now my depression has a depression, merkt iemand op onder de video van When the Party’s Over.
Door de horror heen schemert een satirische ondertoon
Die reactie is iconisch, denk ik. Ze heeft de logica van een meme, het is een hyper-zelfreferentiële halfgrap met een absurdistische kern van waarheid. Wat waar is en wat absurd, is haast niet van elkaar te onderscheiden als je de context niet kent. En zelfs als je die wel kent, is het een spiegelpaleis.
Je kunt die glibberigheid verontrustend vinden, maar het doet ook vermoeden dat de meeste van de fans zelf wel begrijpen dat er een onderscheid bestaat tussen geestesziekte en de cultuur van glamourleed die Billie oproept en parodieert. Om memes te lezen en te maken heb je een specifiek soort straatwijsheid nodig, kennis, begrip, gevoel voor ironie.
Waar je dan ook verwacht dat Billies zwartheid onlosmakelijk verbonden is met diepe ernst en puberaal zelfmedelijden, staat When We All Fall Asleep Where Do We Go? ook vol grapjes, ironische woordspelingen en flarden uit de studio, waarop je haar hoort lachen en de clown uithangen.
Haar clips zijn behalve duister ook kleurrijk, poppy en vol artistieke energie. Door de horror heen schemert een satirische ondertoon – daaruit spreekt ook geletterdheid over psychisch leed, het vermogen om erover te praten.
Zo lijkt de video van When the Party’s Over, die gevreesde spiraal van ‘schrijven-over- leed-veroorzaakt-leed’ te adresseren. Billie zit in haar ziekenhuiswitte, wijde signature-outfit in een klinische ruimte – een isoleercel, een museum voor moderne kunst? Voor haar dat glas met inktzwarte vloeistof. Ze pakt het vast zoals een kind een glas melk, draait op haar typische passief-manische manier met haar hoofd en klokt de inhoud naar binnen.
Het gedronken zwart loopt als tranen over haar wangen. De associatie met schrijverschap en de louterende dan wel vergiftigende werking van je eigen woorden (de inkt) ligt er dik bovenop. Maak zelf maar uit welk van de twee het is, of allebei. Dit is gothic die zichzelf niet dodelijk serieus neemt, daar is het te slim voor.
De overdreven horror van de video staat bovendien in vervreemdend contrast tot de engelachtige vocals, en de gelikte productie van zowel de video als het minimalistische nummer. Hier maakt iemand – een 17-jarige! – heel gecontroleerde kunst over iets oncontroleerbaars als depressie.
Smells like teen spirit
Als Billie echt The Queen of Misery Music is, betekent dat ook dat ze er bovenuit stijgt. Haar werk is zich bewust van de traditie. Het heeft een intelligentie die je, behalve huiverig, ook optimistisch zou kunnen stemmen over haar generatie.
Het blijft link en ongrijpbaar voor de buitenstaander, maar wat wil je ook van goede popmuziek? Als het je moeder al niet gevaarlijk lijkt, wat is dan het punt?
Die ongrijpbaarheid en die onmiskenbare intelligentie zijn waarschijnlijk de reden dat de opkomst van Billie wordt vergeleken met die van Nirvana in de vroege jaren negentig. Ze kanaliseert zowel de demonen als de nieuwe energie van een generatie. Ze slaat een toon aan die diep resoneert bij het jonge, in alles ambivalente publiek dat haar omarmt.
Wat de Amerikaanse essayist John Jeremiah Sullivan in een necrologie * opmerkte over de fans van Lil Peep, geldt ook voor die van Billie: ‘Het is geweldig en verschrikkelijk, de wereld die ze zullen erven – ze zijn de kinderen van het einde van de wereld, het échte einde van de wereld, nu even niet dat van de doemprofeten maar van de wetenschappers die het hebben voorspeld. En de manier waarop deze jonge mensen daarmee omgaan, mens blijven in het vreemde besef op dat moment geboren te zijn, lijkt een drama dat het waard is zich te zien ontvouwen.’
Billie Eilish geeft je het gevoel dat je iets nieuws kunt maken uit de rommel die je is nagelaten
Het drama van jong en verdrietig zijn wordt in zijn volle omvang voor het voetlicht gesleept door deze artiesten. Wie vandaag opgroeit – onder apocalyptische omstandigheden, opgevoed door een generatie geobsedeerd met geluk, succes en efficiëntie, slecht in staat tot lijden – moet dat drama waarachtig in de oren klinken.
Dat er uit die modder ook lotussen bloeien, bewijst Billie Eilish. Ze geeft haar luisteraars het gevoel dat je iets nieuws kunt maken uit de rommel die je is nagelaten. In haar kledingstijl zien we een complete postmoderne nalatenschap – denk Slipknot, Pikachu, de Spice Girls, Louis Vuitton, denk manga en anime, Tim Burton, TLC, Justin Bieber – tot brei gemaakt, compost voor iets unieks, iets wat je klaarstoomt voor de toekomst.
Als een meme voor een moeder
Om die cocktail écht door je aderen te voelen gieren, moet je van die generatie zijn, denk ik. Proberen je als volwassene een weg te banen door het woeste landschap van de tienerverbeelding is zoiets als een moeilijk gedicht lezen. Het zegt je iets, je voelt dat je het mooi vindt of niet, maar de volle ervaring, de precieze betekenis blijft buiten bereik. Een mysterie, als een meme voor een moeder.
Ik kan het, geloof ik, het beste vergelijken met een relict uit mijn eigen cd-kast. The Marshall Matters EP (2000) van Eminem markeert mijn korte (en witte) affaire met hiphop, maar het was een plaat waarmee ik me volledig identificeerde. Dit was emo-hiphop avant la lettre: te verontrustend om aan je ouders te laten horen, intens genoeg om tot mijn even botte als overgevoelige 14-jarige ziel door te dringen.
Wilde ik de pijnstillers slikken waarover Eminem het de hele tijd had, een vrouw mishandelen, iemand stalken, zoals Eminem rapte? Nee, natuurlijk niet. Ik wilde gewoon rondlopen met het ‘Parental Advisory’-logo op mijn T-shirt, horen hoe verrot de wereld kon zijn, voelen wat echte pijn betekende, kijken of ik daar klaar voor was.
Volwassenheid passen, daar draait het om, in de vorm van overdreven heftigheid, als de oversized truien en skatebroeken van Billie Eilish. Je kunt je erin verbergen, je kunt er je eigen wapperende waarheid mee uitdragen, je kunt erin groeien.
Meer lezen?
Komt een land bij de dokter
Michelle van TongerlooAls straatarts ziet Michelle van Tongerloo dagelijks hoe ingewikkeld helpen is geworden. In haar boek Komt een land bij de dokter laat ze zien hoe het beter kan.
