Historisch onderzoek laat zien: we zeggen veel te snel dat iets historisch is

Op een nacht in 1927 kreeg Louwrens Voorthuijzen een ster op bezoek. ‘Zie het teken van de Zoon des Mensen’, sprak de ster. En toen wist Lou het: hij was het opstandingslichaam van Jezus Christus.

Lou werkte als palingboer op de Dappermarkt in Amsterdam, maar zijn kraam begon nu steeds vaker te fungeren als kansel. Verdwaasde klanten kregen bij de ontvangst van een gerookte aal van hun visboer te horen dat hij de Here Jezus was. Soms volgde dan een onnavolgbare preek. ‘Lou was een echte mysticus’, aldus een tijdgenoot. ‘Maar dan wel een mystieke wildplasser.’ 

Vreemd genoeg wist de palingpredikant een schare trouwe volgers om zich heen te verzamelen. Dat degenereerde al vrij snel, zoals dat vaker gaat bij dit soort lieden. 

Vrouwelijke sekteleden mochten bij Lou ‘aanliggen’, een jongetje stierf omdat hij geen medische behandeling kreeg (Lou was immers groot), en uiteindelijk vluchtte de sekte naar België. Daar stierf Lou in 1968 aan een longontsteking, tot grote verbazing van zijn volgelingen, die dachten dat hij onsterfelijk was. 

Lou de Palingboer was een fenomeen. Zijn opkomst en ondergang werden uitgebreid behandeld in de regionale en landelijke media. Kranten schreven honderden artikelen over de predikant, er werden radioprogramma’s gemaakt en tv-documentaires geschoten. 

Valt de geschiedenis te voorspellen?

En wie kent die Lou nu nog? Wie kent Jaap Burger nog? Shit, wie kent Anthony Scaramucci nog? 

Deprimerend, niet? Die bonte stoet karakters die elk jaar voorbijtrekt, om even snel weer vergeten te worden. Al die figuren die ons bezighielden, die nog geen voetnoot in de geschiedenis zullen vormen. Al die gebeurtenissen die eerst wereldschokkend leken, maar achteraf onbeduidend bleken. 

Ik vraag me dan af: kunnen we, als gebeurtenissen zich voltrekken, beoordelen of ze van historisch belang zijn? Anders gezegd: is het mogelijk de geschiedenis te voorspellen? 

Deze week las ik er een vernuftig onderzoek over van socioloog Duncan Watts, historicus Matthew Connelly en drie anderen.^* Ze gebruiken een gigantische dataset van bijna 1,95 miljoen telegrammen, verstuurd door Amerikaanse ambassades tussen 1973 en 1979.

In de Verenigde Staten is bij wet geregeld dat het ministerie van Buitenlandse Zaken de geschiedenis van het diplomatieke verkeer van de VS vastlegt. Historici ploegen door alle documentatie heen en nemen de belangrijkste gebeurtenissen op in dikke naslagwerken getiteld Foreign Relations of the United States (FRUS). Slechts 1.723 van de 1,95 miljoen telegrammen (0,09 procent) komt voor in deze officiële kronieken. 

Het leuke is dat de opstellers ook aangaven hoe belangwekkend hun berichten waren. Soms waren telegrammen slechts relevant voor enkele onderknuppels van de culinaire divisie van een ambassade (‘Gegrilde kalfswangetjes of gemarineerde struispoussin voor het staatsbanket?’). Een telegram over een ophanden zijnde coup in El Salvador kreeg daarentegen het label top secret en mocht linea recta naar het bureau van de president. 

Met al die labels – wie mag het zien, wie moet het zien en op welke termijn – stellen de onderzoekers een perceived contemporaneous importance score (PCI-score) op. Of in gewonemensentaal: een score om te bepalen hoe belangrijk iets destijds werd gevonden.

‘We zijn beter in staat de geschiedenis te voorspellen dan apen met dartpijltjes. Maar daar houdt het wel zo’n beetje op’ 

De vraag die de onderzoekers vervolgens wilden beantwoorden luidde: hoe rijmt het oordeel van de mensen die er middenin zaten met het oordeel van de historici? Oftewel: vonden mensen destijds al belangrijk wat later nog steeds als belangrijk werd gezien? Als ambassadeurs een bericht van levensbelang vonden, voorspelde dat dan ook of het in de kroniek van historici zou belanden?

Het resultaat is wat deprimerend. ‘We zijn beter in staat de geschiedenis te voorspellen dan apen met dartpijltjes’, vertelt Matthew Connelly. ‘Maar daar houdt het wel zo’n beetje op.’ 

Slechts 1 op de 45 belangrijke telegrammen, van die geheime memoranda geschreven in vette chocoladeletters gericht aan de president, bleek later nog steeds historisch genoemd te kunnen worden. Het waren voornamelijk grote gebeurtenissen als de invasie van Cambodja door Vietnam, onderhandelingen met Rusland over nucleaire ontwapening en de Iraanse revolutie van 1979.

Tegelijkertijd werd de overgrote meerderheid van de belangrijke gebeurtenissen gemist. Slechts 1 op de 8 telegrammen die gingen over wat achteraf een historische gebeurtenis was, werd destijds ook al belangrijk geacht. 

Zo werd een serie gesprekken met Indonesische hoogwaardigheidsbekleders over de toekomst van Timor tussen 1973 en 1975 niet zo interessant bevonden. Later zou Indonesië echter Oost-Timor binnenvallen, om er in de jaren daarna – met de steun van de VS – een bloedbad aan te richten. Historici zien de gesprekken voorafgaand aan de invasie dus terecht als historisch. 

De ideale kroniekschrijver

Je kunt je afvragen: is dit nu slecht of niet? Zijn mensen dom en kortzichtig, of is het voorspellen van de geschiedenis een onmogelijke opgave?

De filosoof Arthur Danto betoogde ooit dat zelfs een ideale kroniekschrijver – een hypothetisch opperwezen met kennis van alles wat mensen op elk moment denken, zeggen en doen – niet in staat is om te voorspellen wat historisch zal worden. De geschiedenis wordt immers in de toekomst geschreven, en is afhankelijk van gebeurtenissen die nog moeten komen. 

Of zoals de Chinese premier Zhou Enlai in 1971 antwoordde toen een journalist hem vroeg naar zijn mening over de Franse Revolutie (1789-1799): ‘Het is te vroeg daar iets over te zeggen.’  

In hun onderzoek doen Watts en Connelly een poging zo’n ideale kroniekschrijver op te tuigen. Ze voeren een algoritme de inhoud van alle telegrammen: de tekst, de afzender, de ontvanger, de geheimhoudingsclassificatie – alles! 

Vervolgens krijgt het algoritme voor de jaren 1973 tot 1978 te zien welke van deze telegrammen achteraf historisch werden bevonden. Nu mag het algoritme op zoek naar eigenschappen in de telegrammen die voorspellende waarde hebben voor ‘historiciteit’. Zo’n eigenschap is bijvoorbeeld: de combinatie van de woorden Baghdad, urgent en oil in een telegram.  

Hoe goed is deze kunstmatige kroniekschrijver nu in staat te voorspellen welke telegrammen in het jaar 1979 historisch zullen zijn? Een stuk beter dan mensen, maar tegelijkertijd, het aantal missers is nog steeds vele, vele malen groter dan het aantal rake voorspellingen.

De onderzoekers moeten Danto dus deels gelijk geven. Het is niet slechts de mens die tekortschiet: de geschiedenis is intrinsiek moeilijk te voorspellen. 

Wat zullen de historici zeggen?

Ik vroeg me na het lezen van dit onderzoek opeens af hoe historici over veertig jaar zullen terugkijken op Donald Trump. 

Misschien zullen ze in alle rust vaststellen dat al die schandalen en al die tweets niet meer waren dan schuim op de historische golven. Uiteindelijk was Trump te incompetent om de koers van de geschiedenis te wijzigen, kunnen ze concluderen. Hij wilde de gezondheidszorg slopen, maar dat lukte niet. Hij wilde een deal met Kim Jong-un, maar dat lukte niet. Hij wilde een muur bouwen, maar dat lukte niet. Hij was een waardeloze president, en daarmee is het belangrijkste gezegd. En nog honderd jaar later zullen we Donald Trump praktisch vergeten zijn. Een soort Martin Van Buren, een president die we slechts herinneren om zijn onkunde en zijn achternaam. 

Ik kan het me voorstellen. Maar tegelijkertijd, wie weet? Voor hetzelfde geld is Trump het begin van het einde van de Amerikaanse democratie. 

Wie weet? Voor hetzelfde geld is Trump het begin van het einde van de Amerikaanse democratie 

Eén ding staat in ieder geval vast: de meeste gebeurtenissen die nu onze voorpagina’s vullen, zullen achteraf futiel blijken te zijn geweest. En tegelijkertijd zullen veel gebeurtenissen die nu in de kleintjes op de achterpagina’s van regionale kranten verschijnen, juist waanzinnig belangrijk zijn.

En ergens is het wel logisch dat de grootste gebeurtenissen naar de achterpagina verdwijnen. 

Ga maar na: in 1517 brandde de hele stad Enschede uit, landde een diplomatieke missie uit Portugal in de Chinese parelrivierdelta, en werd Egypte veroverd door het Ottomaanse Rijk. 

Het viel allemaal in het niet bij een zonderlinge predikant die een briefje op een Duitse kerkdeur spijkerde met 95 stellingen tegen de aflaathandel, wat een gigantische kerkscheur veroorzaakte, burgeroorlogen tot ver in de twintigste eeuw baarde en volgens sommige historici het ontstaan van het moderne kapitalisme bespoedigde. 

Tja, je weet het ook nooit met die predikanten. Misschien dat Lou de Palingboer nog eens een Namibische revolutie veroorzaakt in 2321.

Meer lezen?