Poetin heeft gelijk: Europa wil Oekraïne helemaal niet redden

De lucht was even zwanger van oorlog. De NAVO liet satellietfoto’s zien van 40.000 Russische manschappen, tanks, vliegtuigen en artillerie. Volgens secretaris-generaal Anders Fogh Rasmussen was de Russische annexatie van de Krim en de troepenmacht bij de oostgrens van Oekraïne zelfs de ‘grootste bedreiging van de Europese veiligheid sinds de Koude Oorlog.’ Aan de Oost-Europese angst voor een eventuele opmars van Rusland werd gehoor gegeven door NAVO-troepen te sturen. Ook Nederland maakte bekend dat ze F16’s, een marinefregat en een mijnenjager naar Oost-Europa wil sturen.

Door het akkoord van gisteravond lijkt een confrontatie tussen het Westen en Rusland (in ieder geval voor even) van de baan. Toch zal de aanwezigheid van NAVO-troepen vlak bij de Oekraïense grens president Vladimir Poetin niet geruststellen. Hij verklaarde gistermiddag zelfs dat de annexatie van de Krim is ingegeven door de angst dat de NAVO Oekraïne ‘wil binnenslepen.’ Het is geen geheim dat de Amerikanen Oekraïne willen toevoegen als NAVO-partner, maar is dat ook in het belang van Europa?

De Verenigde Staten hebben bij een confrontatie met Rusland veel minder te verliezen dan Europa. Om precies te zijn: tien keer minder. Waar de Amerikanen voor 27 miljard dollar aan (vooral) fossiele producten halen uit Rusland, behoort Europa met een import van maar liefst 292 miljard dollar tot de belangrijkste handelspartner van Rusland.

En willen we eigenlijk wel dat Oekraïne onderdeel wordt van een Europees-Amerikaanse invloedssfeer? Of beschouwen we het land als de brug tussen Europa en Rusland? Dan erkennen we dus dat de crisis in Oekraïne alleen opgelost kan worden vanuit een Europees-Russische aanpak.

De brief van Poetin

De Russische president Poetin heeft de handschoen alvast opgepakt. Hij stuurde vorige week een kritische brief naar de leiders van achttien Europese landen om gezamenlijk de Oekraïense crisis op te lossen.

Hoewel de open brief volstaat met retoriek, kan een nauwgezette lezing helpen beter te begrijpen waarom Rusland zo actief is in Oekraïne en zich tekortgedaan voelt door Europa.

De brief begint met een opsomming van de zeer slechte staat van de Oekraïense economie. Enorme handelstekorten, grote werkloosheid en een industrie en bouwsector die zich in een zeer slechte conditie bevinden. Het land is zo ongeveer bankroet. En daar zijn niet de Russen verantwoordelijk voor, aldus Poetin. Sterker nog: Europese landen hebben een veel hoger handelsoverschot richting Oekraïne, waardoor het land moeite heeft de gasrekening aan Rusland te betalen.

Dat Europa zich zo drukmaakt over de voorgenomen verhoging van gasprijs impliceert volgens Poetin dat wij de Russen verantwoordelijk houden voor de slechte economische situatie in Oekraïne. En dat is tegen het zere Russische been. Zij hebben vanaf de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991 het land geholpen met vriendenprijzen voor gas en met talloze leningen.

En wat heeft Europa gedaan voor Oekraïne? Volgens Poetin: alleen beloftes, geen acties.

De vraag is: heeft de Russische president gelijk?

De dubbele houding van Europa

Het meest genuanceerde antwoord op die vraag is: ten dele. Europa heeft namelijk altijd een dubbele houding gehad richting Oekraïne. Dat was al zichtbaar tijdens de Oranjerevolutie van bijna tien jaar geleden. Tijdens deze eerste grootschalige demonstraties protesteerden meer dan een miljoen Oekraïeners wekenlang op het Maidan-plein in Kiev tegen de frauduleuze verkiezingsuitslag. Het doorzettingsvermogen van de kiezers werd beloond: de oppositieleider en zeer Europees-gezinde kandidaat Joesjtsjenko won uiteindelijk in de derde ronde de presidentsverkiezingen.

Tijdens het Wereld Economisch Forum in januari 2005 verklaart Joesjtsjenko: ‘Ik voel mij niet comfortabel om te streven naar eenwording met Europa’ en voegt daar de volgende de liefdesverklaring aan toe: ‘Ik ben Europeaan, ik leef in een Europees land en bezit Europese waarden.’

Wanneer Oekraïne zich wil aansluiten bij Europa moet het haar gassector liberaliseren. Dat betekent een einde aan de lage Russische gasprijzen. En precies daarmee kopen de Russen politieke invloed

De liefde wordt beantwoord met een tienpuntenplan van Javier Solana, de toenmalige EU- buitenlandcoördinator. Europa belooft betere handelsrelaties en meer hulp en samenwerking op het gebied van veiligheid. Een eventueel lidmaatschap van de EU zit er alleen (nog) niet in.

Dat er al kort na de Oranjerevolutie ruzie ontstaat in het pro-Europese kamp tussen president Joesjtsjenko en premier Timosjenko, is dan ook niet bevorderlijk voor betere relaties met Europa. Op de achtergrond spelen de lage Russische gasprijzen een zeer belangrijke rol. Wanneer Oekraïne zich wil aansluiten bij Europa moet het stevig hervormen en haar gassector liberaliseren. Dat betekent een einde aan de lage Russische gasprijzen. En precies daarmee kopen de Russen politieke invloed.

Dat is een terugkerende kwestie bij alle gasconflicten tussen Oekraïne en Rusland. Zowel in 2006, 2009 als nu in 2014.

Minder afhankelijk van Oekraïne

En hoe reageert Europa? In 2006 vooral door minder afhankelijk te worden van de gasimport uit Rusland. Was in dat jaar nog 40 procent van al het geïmporteerde gas afkomstig uit Rusland, acht jaar later is dat teruggelopen tot iets minder dan 30 procent. Daarnaast verbeterde Europa haar pijpleidingen, zodat nu niet alleen gas vanuit oosten naar het westen kon stromen, maar ook omgekeerd. Zodat het bij ruzies over hoge gasprijzen niet langer de dupe hoefde te zijn als Oekraïne besloot geen gas meer door te laten.

Maar de belangrijkste stap – en met de meeste gevolgen voor Oekraïne - is dat Europa minder gebruik wilde maken van Oekraïne als doorvoerland van Russisch gas. Er wordt meer haast gemaakt met de bouw van de directe pijpleidingen tussen Rusland en Duitsland in het Nord Stream-project. Ook Nederland en Frankrijk worden hier mede-aandeelhouder van.

De EU heeft in de afgelopen tien jaar vooral vanaf de zijlijn toegekeken hoe Oekraïne ten onder ging aan politieke ruzies en wijdverbreide corruptie

Na het tweede gasconflict in januari 2009 is Europa helemaal klaar met Oekraïne. Oekraïne maakt misbruik van haar strategische positie als gasdoorvoerland, zo klinkt het. In de woorden van EU-voorzitter José Manuel Barroso: ‘Een vlotte doorvoer van Russisch gas naar de EU is belangrijk als Oekraïne nauwere banden wil met ons […] Als Oekraïne dichter bij de EU wil komen, moet het geen problemen creëren voor het gas naar de EU.’

Rusland maakt handig gebruik van de Europese woede over Oekraïne door het nieuwe ambitieus gasproject South Stream op te zetten. Dit keer om de Zuid-Europese landen, waaronder Italië, direct te verbinden met Rusland.

Gevolg is dat Rusland een steeds machtigere positie ontwikkelt ten opzichte van Oekraïne. Door de directe pijpleidingen tussen Europa en Rusland, is het belangrijkste strategische wapen van Oekraïne uit handen geslagen. 

Uit alle gasconflicten tussen Rusland en Oekraïne blijkt dat Europa vooral oog heeft voor de continue doorstroom van gas. De EU heeft in de afgelopen tien jaar vooral vanaf de zijlijn toegekeken hoe Oekraïne ten onder ging aan politieke ruzies en wijdverbreide corruptie.

Dat Rusland in diezelfde periode Oekraïne paaide met flinke kortingen op de gasprijs is niet zo vreemd. Gas kan dienen als een waanzinnig efficiënt geopolitiek wapen.

Gas als geopolitiek wapen

Daar kan zelfs Nederland over meepraten. Zo heeft ons land vanaf de jaren zestig met enorme kortingen gas geleverd aan Italië - op verzoek van de NAVO. Vooral de Amerikanen waren bang dat Italië gas zou afnemen bij de Sovjet-Unie. Daardoor zou het land onderdeel kunnen worden van de communistische invloedssfeer. Klinkt bekend, niet?

Op een heel andere manier laat het kleine golfstaatje Qatar zien hoe gas kan zorgen voor juist meer onafhankelijkheid van de buurlanden. Dit Arabische landje is decennia overheerst door de Britse koloniale macht en daarna door het machtige buurland Saoedi-Arabië. Tot het ineens, tijdens de Arabische opstanden, uitgroeide tot een van de belangrijkste regionale machtsfactoren

Eén van de belangrijkste verklaringen voor de machtspositie van dit stadstaatje waren de miljarden dollars aan investeringen in de productie van LNG. Waar alle omringende landen hun geld inzetten op olie, zorgde Qatar ervoor dat ze uitgroeide tot ’s werelds grootste LNG-producent. Met LNG is het land niet afhankelijk van pijpleidingen in buurlanden, want het verscheept het vloeibare gas naar de belangrijkste afnemers: Japan, Singapore, Zuid-Korea, China en een aantal Europese landen. Door die gascontracten bouwt Qatar ook aan meerdere politieke banden. En met de aanwezigheid van de Amerikaanse militaire basis is het niet langer economisch, politiek of militair afhankelijk van het machtige buurland Saoedi-Arabië.

En Oekraïne? Dat land ontwikkelt zich precies in tegenovergestelde richting. Het wordt alleen maar afhankelijker van Rusland. In de afgelopen tien jaar heeft Europa niet laten blijken dat ze veel geeft om Oekraïne, ook al draven veel politici graag op bij pro-Europese demonstraties op het Maidan-plein in Kiev.

Het lijkt erop dat Rusland de conflicten met Oekraïne over gasprijzen gebruikt om de loyaliteit van Europa te testen

Het eerlijkste verhaal is dat Europa niet de prijs wil betalen van de Oekraïense onafhankelijkheid van Rusland. Heeft Europa na de Oranjerevolutie van 2004 het land overspoeld met miljarden euro’s om die noodzakelijke transitie naar een democratisch bestuur mogelijk te maken?

Nee.

Ook het lidmaatschap van de EU is geen stap dichterbij gekomen. En dat komt er waarschijnlijk ook niet, zeker nu Europa er al niet in slaagt Europese eenwording te verkopen aan haar eigen burgers.

We weten dat Rusland wél om Oekraïne geeft. Het lijkt er dan ook op dat Rusland de conflicten met Oekraïne over gasprijzen gebruikt om de loyaliteit van Europa te testen. Na 2006 investeerden Duitsland, Nederland en Frankrijk in het Nord Stream-project, zodat een groot gedeelte van het gas niet meer via Oekraïne zou stromen. Na 2009 investeerden Italië, Hongarije en de Balkanlanden in South Stream zodat nog minder Europees gas via Oekraïne stroomde.

En wat doen we dit jaar? Zoeken we nu wel de confrontatie op met Rusland? Of erkennen we dat de crisis in Oekraïne alleen op valt te lossen met een Europees-Russische aanpak?