Wie of wat schuilt er achter al die aanslagen in Nigeria?

Toen bij een bomaanslag op een busstation in de Nigeriaanse hoofdstad Abuja deze maand meer dan zeventig mensen werden gedood, dacht iedereen hetzelfde: dit was het werk van de islamitische groepering Boko Haram.

Amnesty International sloeg eind maart al alarm over de situatie in Nigeria. In de eerste drie maanden van 2014 kwamen in de noordelijke regio meer dan 1.500 mensen door geweld om het leven. Kinderen werden ontvoerd, scholen in brand gestoken en dorpen aangevallen. In alle nieuwsberichten over deze gruweldaden dook de naam Boko Haram op.

Maar wat is Boko Haram eigenlijk? En waar strijden ze voor?

Waarom is er strijd in Nigeria?

Nigeria is een verdeeld land. Er bestaat niet alleen een religieuze scheiding tussen het overwegend islamitische noorden en het overwegend christelijke zuiden, maar ook een diepe kloof tussen arm en rijk. Hoewel het land rijk is aan olie en de economie jaarlijks flink groeit (in 2013 met 6,2 procent), leeft een groot deel van de bevolking onder de armoedegrens. Daar komt bij dat Nigeria een van de meest corrupte landen ter wereld is.

Het land is opgedeeld in 36 staten met een relatieve bestuurlijke autonomie. Het centrale gezag van president Goodluck Jonathan, een christen uit het zuiden van het land, heeft slechts een beperkte invloed op het plaatselijke beleid. In twaalf noordelijke staten, waar voornamelijk moslims wonen, is een vorm van de sharia ingevoerd. 

De economische situatie is vooral in het noorden van Nigeria schrijnend. De verdeeldheid in het land en de extreme armoede en hoge werkloosheid in de noordelijke staten vormen een vruchtbare voedingsbodem voor Boko Haram.

Wat wil Boko Haram?

Boko Haram laat zich vertalen als ‘westers onderwijs is verboden volgens de islamitische leer.’ Het is de bijnaam van de beweging die voluit ‘Jama’atu ahlis sunna lidda’awati wal-jihadj’ heet. Vertaald uit het Arabisch: ‘Mensen toegewijd aan de verspreiding van de leer van de profeet en de jihad.’

Boko Haram streeft naar een onafhankelijke islamitische staat in het noorden van Nigeria. De huidige sharia gaat hen niet ver genoeg. De groepering heeft een felle afkeer van iedere westerse invloed en predikt het belang van Koranonderwijs. Het seculiere staatsonderwijs wordt door Boko Haram gezien als een verderfelijke erfenis uit het koloniale verleden.

Hoe ontstond Boko Haram?

In 2002 stichtte de fanatieke geestelijke Mohammed Yusuf een moskee en een islamitische school in de noordoostelijke stad Maiduguri. Rond dit religieuze instituut onstond Boko Haram.

Tussen 2002 en 2005 trok de leidsman twee keer naar Mekka voor de hadj en onderging hij religieuze scholing in Saoedi-Arabië. Yusufs religieuze overtuigingen werden dan ook sterk beïnvloed door het wahabisme, een conservatieve vertakking van het soennisme, dat in Saoedi-Arabie dominant is. Het wahabisme propageert een letterlijke lezing van de Koran. Ook volgens Yusuf en zijn volgers moet alles wat niet in overeenstemming is met het Heilige Schrift, zoals het heliocentrisme of de evolutietheorie, verworpen worden.

Yusuf en de zijnen trokken in publieke preken fel van leer tegen de Nigeriaanse overheid. Alleen een islamitische staat kon het land redden. Westerse ideeën als democratie, objectieve wetenschap en een seculiere staat moesten worden bestreden. De preken van de charismatische Yusuf en de onvrede onder de plaatselijke bevolking over corrupte politici en de belabberde levensomstandigheden, zorgden ervoor dat de beweging al snel gevolg kreeg.

Hoewel de sfeer in de noordelijke staten steeds grimmiger werd en de beweging zich stilaan begon te bewapenen, onthield de streng religieuze groep zich van geweld. Aanvankelijk richtte ze zich vooral op het bekeren en rekruteren van de plaatselijke bevolking.

Wanneer begon het geweld?

Een aanvaring tussen de politie en een begrafenisstoet van een Boko Haram-lid in juni 2009, betekende een omslagpunt. Motorrijders die de begrafenisoptocht begeleidden werden aangehouden door lokale politieagenten omdat ze geen helm droegen. Bij de confrontatie die volgde vielen aan beide kanten gewonden. Voor Boko Haram betekende het een oorlogsverklaring.

Boko Haram voerde wraakacties uit op politiebureaus in Maidugari en Yusuf verspreidde een videoboodschap waarin hij opriep tot geweld tegen de lokale autoriteiten. In juli grepen het leger en de politie hard in en belegerden de stad. Meer dan 780 mensen kwamen om het leven. Honderden Boko Haram-leden werden opgepakt en een bloedige jacht werd geopend op iedereen die verdacht werd van banden met de groep. Tientallen vermeende Boko Haram-strijders werden zonder proces geëxecuteerd.

Ook Mohammed Yusuf werd door het leger gevangen genomen en ondervraagd. Een dag na zijn arrestatie werd zijn met kogels doorzeefde lijk aan journalisten getoond. Volgens de politie werd Yusuf neergeschoten toen hij probeerde te ontsnappen; volgens mensenrechtenorganisaties was het een ordinaire executie.

De Boko Haram-leden die de inval van het leger hadden overleefd doken onder. Waarschijnlijk verspreidden ze zich in losse groepjes over jihadistische trainingskampen in de Sahelregio. In dit woestijnachtige, wetteloze gebied bestaan landsgrenzen alleen op papier. Moslimsstrijders bewegen zich vrijelijk tussen Nigeria, Niger en Kameroen.

Nadat de rust aanvankelijk leek weergekeerd in Maigudari werd de stad halverwege 2010 opgeschrikt door een reeks aanslagen op politieposten. Boko Haram was terug in Nigeria.

Na de dood van Yusuf, is het niet helder wie er precies aan het roer staat van Boko Haram. Waar de groep eerst een aanwijsbare thuishaven (Maidugari) en leider (Yusuf) had, is de organisatie nu een stuk diffuser. Abubakar Shekau, voormalig rechterhand van Yusuf, heeft zich in verschillende YouTube-video’s als leider opgeworpen, maar het is onduidelijk in hoeverre hij daadwerkelijk de touwtjes in handen heeft.

Hoe gaat Boko Haram nu te werk?

Boko Haram plaagt met name de noordelijke regio’s constant met bruut geweld. Haar activiteiten blijven echter niet beperkt tot het noorden van het land. In de centraal gelegen hoofdstad Abuja waren sinds 2010 onder meer een politiebureau, een VN-kantoor en een krantenredactie het doelwit van bomaanslagen.

Door de versplintering van de organisatie na 2009 en de relatieve zelfstandigheid van de losse cellen, valt er geen eenduidige strategie te ontdekken. Dat maakt de organisatie nagenoeg ongrijpbaar voor de autoriteiten. Hoeveel leden de groepering precies telt en waar ze zich ophouden, blijft zelfs voor de meest ingevoerde inlichtingendiensten gissen.

In de beginfase waren met name christenen en ordetroepen het doelwit van geweld, maar inmiddels zijn ook gematigde moslims steeds vaker het slachtoffer. Een groep strijders die dit geweld tegen medemoslims niet kon verkroppen splitste zich af en vormde de jihadistische Ansaru-beweging.

Ondanks de religieuze boodschap die Boko Haram uitdraagt, geloven velen dat de acties van de beweging in wezen politiek gemotiveerd zijn. De ideologie van de groep is sinds de dood van hun spirituele leider in 2009 niet langer helder. Welke rol de sharia en Koranonderwijs nog spelen in hun strijd is onduidelijk.

De frustratie met de economische verwaarlozing van het noorden zou voor veel jongeren de belangrijkste drijfveer zijn zich als strijders bij de terreurgroep aansluiten. Hoewel harde bewijzen ontbreken, hebben vermeende leden verklaard dat Boko Haram strijders paait met een flinke financiële vergoeding. 

Inwoners van Maiduguri vertelden Human Rights Watch dat je een Boko Haram-strijder kan herkennen aan een plotselinge verbetering van zijn levensstandaard. Aansluiting bij de beweging bezorgt de uitzichtloze jeugd status en geld.

Hoe komt de beweging aan geld en wapens?

Het is voor experts heel lastig zicht te krijgen op de financiering van de groep. Ze wijzen op een aantal mogelijke geldbronnen.

1. Er zijn relaties tussen het Saoedi-Arabische regime en Boko Haram. Mohammed Yusuf week in 2004 al tijdelijk uit naar het land en ook andere Boko Haram-leiders bezoeken Saoedi Arabië regelmatig. De Saoedies zouden Nigeriaanse moslimjeugd beurzen bieden voor een religieuze scholing aan een van de islamitische universiteiten in Mekka of Medina. Hoe ver de financiering gaat en of het geld ook bestemd is voor het beramen van aanslagen, valt moeilijk te zeggen.

2. Er gaan hardnekkige geruchten over lokale geldschieters die Boko Haram zouden steunen uit politieke overwegingen. Welvarende Nigerianen, die zijn uitgesloten van het politieke proces, zouden baat hebben bij de onrust die Boko Haram zaait. Door de positie van de lokale overheden te ondergraven, proberen ze een stoel aan de onderhandelingstafel te veroveren en politieke invloed uit te oefenen.

3. Soms plegen strijders gewapende overvallen op banken, geldtransporten en succesvolle bedrijven. Ook is de beweging vaker betrokken bij ontvoeringen in de regio. Het eisen van losgeld zou een nieuwe strategie zijn om inkomsten te verwerven.

Boko Haram is goed bewapend en doet qua uitrusting niet onder voor de veiligheidstroepen. Met roofovervallen op wapendepots van het leger heeft Boko Haram een aanzienlijke wapenvoorraad weten te veroveren. Verder zouden Boko Haram-leden handel drijven en banden onderhouden met andere terreurorganisaties in de regio. Hoewel dit soort berichten moeilijk te verifiëren zijn, bestaat er een sterk vermoeden dat Boko Haram samenwerkt met Al-Qaeda in de Islamitische Maghreb (AQIM). In gedeelde terroristenkampen in de dorre Sahel-regio zouden strijders van beide groeperingen worden klaargestoomd voor de jihad. Ook zou AQIM expertise en wapenmaterieel delen met de Nigeriaanse moslimstrijders. 

Dus al het geweld in Nigeria komt op conto van Boko Haram?

Nee. Ook het optreden van de Nigeriaanse Joint Task Force is niet onomstreden. Volgens verschillende mensenrechtenorganisaties maken de ordetroepen zich in de strijd tegen Boko Haram schuldig aan oorlogsmisdaden. Verdachte strijders worden standrechtelijk geëxecuteerd en vermeende sympathisanten worden gemarteld.

Bovendien voert het leger regelmatig harde tegenaanvallen uit op dorpen en steden waar Boko Haram-leden zich schuil houden. Bij dat soort ‘preventieve’ operaties wordt niet altijd even nauw onderscheid gemaakt tussen de militante strijders en ongewapende burgers.

Door het wrede optreden van de veiligheidstroepen komt het conflict in een negatieve spiraal terecht. Hoe meer de plaatselijke bevolking het slachtoffer is van de gewelddadige acties van de autoriteiten, hoe meer gefrustreerde jongeren hun toevlucht zoeken tot Boko Haram.

Aan de andere kant zijn veel Nigerianen in het noorden de terreur van Boko Haram meer dan zat. In 2013 besloten ongeveer vijfhonderd van hen het heft in eigen handen te nemen en een burgerwacht te vormen. Gesteund door het leger binden de civilian joint taskforces, gewapend met stokken en machetes, de strijd aan met de zwaarbewapende terroristen.

Die strijd is niet gemakkelijk. Boko Haram is de afgelopen jaren geëvolueerd van een streng religieuze sekte naar een wrede rebellengroep die, zonder duidelijk doel of strategie, de situatie in het toch al gefragmenteerde Nigeria verder heeft ontregeld.

Voor deze explainer sprak ik onder meer met Mausi Segun van Human Rights Watch en Akinyinka Akinyoade, onderzoeker bij het Africa Studies Centre.