Vergeet niet: rampen en crises halen het beste in mensen naar boven

Rampen en crises halen het beste uit ons naar boven. Er zijn weinig wetenschappelijke inzichten waar zo veel bewijs voor is, en toch wordt het vaak vergeten. Juist nu, tijdens deze pandemie, is het cruciaal om het te onthouden.

Natuurlijk komen er heel wat cynische berichten voorbij. Dan lees je over gewapende mannen in Hongkong die toiletrollen stelen,^* of hoor je over Australische vrouwen die in een supermarkt met elkaar op de vuist gaan.^* Op zulke momenten is het verleidelijk om te concluderen dat de meeste mensen egoïsten zijn.

Maar niets is minder waar. Voor iedere aso zijn er duizend dokters, schoonmakers en verpleegkundigen die zich uit de naad werken. Voor iedere hamsteraar zijn er tienduizend burgers die hun best doen om verdere verspreiding van het virus te voorkomen. Sterker nog, vanuit China en Italië komen er nu berichten dat de crisis mensen dichter bij elkaar brengt.

‘We hebben geleerd om hulp te accepteren van anderen,’ schrijft een vrouw uit Wuhan. ‘Door deze quarantaine hebben we elkaar gesteund op een manier die ik in de negen jaar dat ik hier woon niet heb meegemaakt.’ Miljoenen Chinezen zeggen ‘jiayou’ (‘geef niet op’), om elkaar moed in te praten.

Er zijn beelden opgedoken van bewoners in Wuhan die zingen uit hun ramen, waarna tal van buren meedoen en het koor weerklinkt in de hoogbouw van de steden.^* Ook in het afgegrendelde Sienna en Napels zingen mensen gezamenlijk vanaf de balkons van hun huizen.

Kinderen in Italië schrijven ‘Andrà tutto bene’ (alles komt goed) op straten en muren, Facebook en TikTok, terwijl talloze buren elkaar helpen.

Na een natuurramp staat het nieuws bijna altijd vol met berichten over plunderingen en geweld, maar achteraf blijken dat veelal slechts geruchten

Donderdag vertelde een Italiaanse journalist aan de Britse krant The Guardian over wat hij met eigen ogen had gezien:^* ‘Na een moment van paniek onder de bevolking is er nu een nieuwe solidariteit. In mijn gemeenschap brengen de drogisterijen boodschappen naar de mensen thuis en er is een groep vrijwilligers die huizen van 65-plussers bezoeken.’ Een tourgids uit Venetië merkt op: ‘Het is menselijk om bang te zijn, maar ik zie geen paniek, en ook geen daden van zelfzuchtigheid.’

De woorden ‘Andrà tutto bene’ – alles komt goed – werden voor het eerst gebruikt door een paar moeders uit Puglia, die het bericht achterlieten op Facebook. Daarna verspreidde het zich als een tweede virus over het land. Niet alleen het coronavirus is namelijk besmettelijk; hetzelfde geldt voor vriendelijkheid, hoop en naastenliefde.

Geen paniek, maar samenwerken

De explosie van samenwerking die zich nu voltrekt zal geen verrassing zijn voor de meeste sociologen. De huidige situatie doet namelijk denken aan de menselijke reactie op natuurrampen, waar al decennialang onderzoek naar wordt gedaan.

Na een natuurramp staat het nieuws bijna altijd vol met berichten over plunderingen en geweld, maar achteraf blijken dat veelal slechts geruchten. Het Disaster Research Center van de Universiteit van Delaware heeft sinds 1963 bijna 700 veldstudies gedaan naar overstromingen en aardbevingen, en iedere keer is het beeld hetzelfde: verreweg de meeste mensen blijven kalm en helpen elkaar.

‘En hoeveel er ook geplunderd wordt’, merkt een socioloog op,^* ‘het verbleekt altijd bij het wijdverbreide altruïsme dat leidt tot het gratis en massale geven en delen van goederen en diensten.’

Ja, paniek komt voor, en hamsteren ook. Maar een Britse psycholoog merkt op dat ‘de kans veel groter is dat we prosociaal gedrag zien bij verschillende soorten rampen en extreme gebeurtenissen.’ Dat is een oude waarheid. Over het zinken van de Titanic rapporteerde een ooggetuige dat er ‘geen indicatie van paniek of hysterie’ was, ‘geen angstkreten, en geen heen en weer geren’.^* Toen de Twin Towers brandden op 11 september 2001 liepen duizenden mensen geduldig de trappen af.

‘Mensen zeiden echt: “Nee, nee, jij eerst”’, herinnerde een van de slachtoffers zich later. ‘Ik kon het niet geloven dat mensen juist op dit moment zeiden: “Alsjeblieft, ga voor.” Het was onwerkelijk.’^*

Cynisme maakt plaats voor hoop

Dat het moeilijk kan zijn om dit soort ooggetuigen te geloven, heeft alles te maken met het cynische mensbeeld dat de afgelopen decennia is verkondigd. Er liggen jaren achter ons waarin vooral het slechte in de mens is benadrukt. ‘Het gaat erom, dames en heren,’ zei de hoofdpersoon van de film Wall Street (1987), ‘dat hebzucht goed is. […] Hebzucht verheldert, snijdt hout en raakt de essentie van de evolutionaire geest.’

Jaar in, jaar uit stelden politici stapels wetgeving op vanuit de aanname dat de meeste mensen niet deugen. En we weten wat de gevolgen zijn geweest: ongelijkheid, eenzaamheid en wantrouwen.

Maar in de afgelopen twintig jaar is er iets bijzonders gebeurd. Wetenschappers van over de hele wereld en uit tal van disciplines zijn op een hoopvoller mensbeeld overgestapt. ‘Te veel economen en politici modelleren de samenleving naar de voortdurende strijd die naar hun idee in de natuur heerst, maar die louter op projectie berust,’ schrijft de vooraanstaande bioloog Frans de Waal.^* ‘Onze aannames over de menselijke natuur zijn aan een volledige herziening toe.’

Een nieuw besef van afhankelijkheid

Niets is zeker, maar het zou kunnen dat deze crisis ons daarbij zal helpen. Dat er een nieuw besef van afhankelijkheid en saamhorigheid groeit. ‘Ik weet niet wat jullie zien,’ schreef een Nederlandse psychiater en moeder, ‘maar ik zie echt overal mensen die willen helpen. Door maatregelen op te volgen, of iets praktisch als boodschappen doen…’

Toch geloof ik dat we uiteindelijk naar elkaar toe kunnen groeien in deze crisis

Mijn Duitse boekenredacteur vertelde me over een briefje dat in een appartementencomplex was opgehangen:

‘Beste buren. Als u ouder bent dan 65 en een zwak immuunsysteem heeft, wil ik u graag helpen. Aangezien ik niet tot de risicogroep behoor, kan ik u in de komende weken helpen door klusjes te doen of boodschappen. Als u hulp nodig heeft, laat dan een bericht achter bij de deur en noteer uw telefoonnummer. Samen kunnen we alles verdragen. U bent niet alleen!’

Voor een diersoort die is geëvolueerd om te verbinden en samen te werken, voelt het vreemd om ons verlangen naar contact te moeten onderdrukken. Mensen raken elkaar graag aan, en vinden vreugde in ontmoeting – terwijl we nu juist fysieke afstand moeten houden.

Toch geloof ik dat we uiteindelijk naar elkaar toe kunnen groeien in deze crisis. Of zoals de Italiaanse premier Giuseppe Conte zei: ‘Laten we vandaag op afstand blijven, om elkaar morgen nog sterker te omarmen.’^*