Mijn ontdekking van het jaar: seks!

Een mogelijk onbedoeld neveneffect van het door #MeToo aangewakkerde debat is dat het maatschappelijke gesprek over seks zich vernauwt tot de kwestie van ‘consent’. Dat de voornaamste vraag, wanneer vrouwen seks hebben, is of ze ermee hebben ‘ingestemd’, of die instemming ‘enthousiast’ was, of ze überhaupt wel de ruimte voelden om ‘nee’ te zeggen. Of er grenzen werden overtreden, of er machtsmisbruik heeft plaatsgevonden, of er schade is berokkend.  

Zonde, want seks en de aanloop ernaartoe gaan vaak over veel meer dan een (mannelijk) verzoek waarmee al dan niet wordt ingestemd (door een vrouw). Ik mag althans hopen dat seks vooral een kwestie is van wederzijds verlangen, van gezamenlijke fantasieën, van het samen praten – niet alleen ‘onderhandelen’ – over grenzen. Er zijn, schreef filosoof Rebecca Kukla begin dit jaar in een essay op Aeon, dan ook veel meer manieren nodig om over seks te praten dan in de taal van instemming en weigering.  

Een aantal van die manieren kwam ik het afgelopen jaar tegen in boeken en op tv. Dit voorjaar bijvoorbeeld verscheen Permission, de debuutroman van de Amerikaanse auteur Saskia Vogel. Ik was Vogel al eerder tegengekomen, als auteur van verfijnde maar trefzekere essays, en keek uit naar dit boek. Het stelde niet teleur.

Onze aannames rondom de romantische en seksuele moraal

Permission speelt zich af in Los Angeles en opent met Echo, een jonge actrice die net haar vader heeft verloren. Zijn dood is een ongeluk – waarschijnlijk gleed hij uit tijdens een wandeling over de rotsen, zijn lichaam moet ergens in zee drijven maar wordt niet gevonden.

Echo rouwt, eenzaam in haar verlies en haar verdriet. Ze doet halfslachtige pogingen haar acteercarrière weer van de grond te krijgen en ze ontfermt zich, min of meer, over haar ingewikkelde moeder. Ook raakt ze bevriend met de nieuwe bewoners tegenover haar ouderlijk huis: Orly, een dominatrix, en Piggy, haar huisgenoot, minnaar en dienaar.

Via Orly en Piggy belandt Echo in de kink- en bdsm-scene van Los Angeles, en daarmee in een gemeenschap die voortdurend bezig is met het ‘herijken van onze aannames rondom de romantische en seksuele moraal’, zoals Vogel eerder schreef in een essay over Hugh Hefner. Het is ook een gemeenschap die zich al veel langer dan de rest van de samenleving expliciet en zorgvuldig bezighoudt met ‘consent’, met het expliciet maken van begeerte, en met de machts- en vertrouwenskwesties die een rol spelen bij seks, of het nou kinky seks is, of vanille, of iets daartussenin.

Er komen best wat voetfetisjen, latex outfits en radicale fantasieën voorbij in Permission. Maar nergens – of misschien moet ik zeggen: en nergens – leiden ze af van de filosofische vragen die de roman voortstuwen. 

'Permission' gaat over het verlangen tot onderwerping, waar dat vandaan komt, hoe dat vóélt

Die vragen gaan over de precieze relatie tussen begeerte en seks, over de macht die een jonge vrouw bezit simpelweg doordat ze een jonge vrouw is, de macht die een man ontleent aan geld en status. Ze gaan over het verlangen tot onderwerping, waar dat vandaan komt, hoe dat vóélt. 

En ze gaan over wat de heersende seksuele moraal doet met mensen die er ‘afwijkende’ verlangens op na houden. Wanneer de vader van een ex-geliefde Echo veroordeelt voor haar seksuele geaardheid, bedenkt ze dat áls ze al ergens last van heeft, het niet haar eigen lusten zijn, maar de erfenis van ‘the science that makes sense of sex through pathology, a patriarchal order that fails not only women, it fails us all’.

Seks en verlangen, wil Vogel maar zeggen, zijn er in allerlei soorten en maten; wanneer we ze reduceren tot een te klein hokje, wanneer we proberen ze te temmen met heteronormatieve mores, worden we er allemaal armer op.

Drie vrouwen

Ook de Amerikaanse auteur Lisa Taddeo is erop uit seks en begeerte in hun volle glorie te belichten. In haar non-fictieboek Three Women, dat deze zomer verscheen, doet ze uitgebreid verslag van de levens van drie vrouwen die ze jarenlang volgde en interviewde om een beeld te krijgen van hun drijfveren, hun verlangens, en hun sekslevens. Het betreft Lina, een huisvrouw in Indiana die een affaire begint met haar oude vlam; Maggie, een tiener uit North Dakota die verliefd wordt op haar leraar; en Sloane, een welgestelde vrouw die samen met haar man een restaurant runt op Long Island en die, om hem te plezieren, geregeld seks heeft met andere mannen.

Three Women gaat niet over dé vrouwelijke begeerte, zoals de publicitaire machine die rondom het boek was opgetuigd deed vermoeden. Het gaat over de verlangens, de angsten, de schaamte, het verdriet en het plezier van Lina, Maggie en Sloane. Natuurlijk worden hun ervaringen beïnvloed door de cultuur – veel lezers zullen zich herkennen in het verlangen een man te behagen, het verlangen begeerd te worden, of de angst voor afwijzing. Maar hun ervaringen zijn ook particulier en uniek, van hen alleen; reduceren is niet best, generaliseren al evenmin.

De verhalen die Taddeo optekende hebben allemaal iets pijnlijks

Wel hebben de verhalen die Taddeo geduldig, gedetailleerd en zonder te oordelen heeft opgetekend, allemaal iets pijnlijks. Maggie, die een korte relatie met haar leraar heeft voordat hij haar ijskoud laat vallen, en die hem later aanklaagt, is even hulpeloos in haar verlangen als in haar klacht; ze wordt niet geloofd. Lina weet precies wat ze wil, op seksueel gebied, en vindt ook dat ze er recht op heeft; het probleem is haar echtgenoot, die haar niet eens wil zoenen, laat staan dat hij met haar naar bed wil. Sloane, op het oog de meest succesvolle van de drie vrouwen, heeft een man die haar aanbidt maar die haar ook domineert, en om hem te plezieren moet ze soms over haar eigen grenzen heen gaan. 

En misschien is een zekere tragiek wel inherent aan begeerte – zoals de psychoanalyticus Adam Phillips opmerkt in zijn essay ‘On Frustration’, als iemand je kan vervullen, dan kan diegene je ook frustreren, simpelweg door je dat waar je naar verlangt niet te geven. Maar in het geval van deze drie vrouwen zit de pijn ’m ook altijd in het oordeel van hun omgeving – in het niet geloofd worden, het veracht worden, het verstoten worden wanneer ze niets anders doen dan toegeven aan hun hoogstpersoonlijke verlangens. 

Van die specifieke pijn hebben vrouwen nog altijd vaker last dan mannen – maar zoals Saskia Vogel schrijft is het een verlies voor ons allemaal. 

Fleabag steekt de draak met de heersende seksuele moraal

Iemand die niet echt bang lijkt te zijn voor de heersende seksuele moraal, die er zelfs graag de draak mee steekt, is Phoebe Waller-Bridge, de schrijver en hoofdrolspeler van de briljante BBC-serie Fleabag. Het eerste seizoen dateert van 2016, seizoen twee werd dit jaar voor het eerst uitgezonden, en Waller-Bridge won prompt een Emmy-award voor de reeks, die knap laveert tussen absurdistische humor en herkenbaar drama en waarin seks en begeerte een even vanzelfsprekende rol spelen als, zeg, ongemak, onvermogen, verdriet en verlies.

Waller-Bridge speelt Flea, een jonge vrouw die een slecht lopend café uitbaat – voorheen deed ze dat samen met haar beste vriendin, maar die is verongelukt, en Flea worstelt met haar aandeel daarin. Naast het verdriet om dit verlies heeft ze te kampen met het disfunctionele gezin waar ze uit komt – haar moeder is overleden, haar vader kan daar niet over praten, haar stiefmoeder is een feeks en haar zus wordt zo opgeslokt door alles wat ze zichzelf ontzegt dat een warme zusterband er ook niet echt in zit. 

Seks is voor Flea een manier om te vluchten, een manier om zichzelf te straffen, een manier om mensen aan zich te binden of juist af te stoten, een verslaving en een plezier. Veelzijdiger dan dat wordt het denk ik niet, in één persoon, en de serie velt over geen van die verschijningsvormen een oordeel.

Het levert memorabele scènes op: Flea die masturbeert terwijl ze naar een toespraak van Obama kijkt en haar vriend naast haar ligt te slapen zal ik niet licht vergeten; Flea die een preutse date meeneemt naar een sekswinkel of gepassioneerde en verboden seks heeft met een priester al evenmin. 

Maar wat de serie vooral oplevert, voor mij althans, is het prettige gevoel dat hier iemand aan het werk is die geen toestemming nodig heeft om lust, seks en begeerte in al hun gedaanten te belichten. Iemand voor wie lust een vanzelfsprekend onderdeel van het leven is, hoe vreemd en klunzig ook; voor wie begeerte naast tragisch ook komisch kan zijn, vaak tegelijkertijd; en volgens wie er talloze manieren zijn waarop seks beleefd kan worden, ook door één en dezelfde persoon.

Niet dat mij iets is gevraagd, maar daar kan ik alleen maar mee instemmen.