Vijftien ontdekkingen die ik dit jaar in de grootste stad van Afrika deed

2019 was het jaar dat ik met mijn man settelde in Nigeria, het jaar dat ik leerde samenwerken met journalisten van verschillende continenten, en het jaar dat ik in mijn vrije tijd de MVP van mijn flag football league werd. Het jaar waarin ik een nieuwe taal leerde verstaan, geweldige korte verhalen las, en uren met podcasts in mijn oren in het verkeer van de grootste stad van Afrika stond.

Dit zijn mijn vijftien ontdekkingen van 2019.

1. Instagram-account

Laat je niet direct afschrikken door de fluorescerende vormgeving (ik geloof dat de BBC graag een jonger publiek wil trekken), want BBC Minute is inhoudelijk verreweg het beste Instagram-account dat ik het afgelopen jaar ben gaan volgen.

De redactie van BBC Minute maakt korte explainers bij het nieuws. Van de protesten in Iran, tot de verkiezingen in Hongkong, en van de bosbranden in Australië tot de crisis in Bolivia. Met foto’s en tekst schetsen ze wat er aan de hand is, maar bovenal stellen ze hun correspondenten vragen. Die korte filmpjes zijn precies wat je nodig hebt als je nieuws uit regio’s ver weg wilt begrijpen.

2. Boom

Voor het eerst in mijn leven woon ik in een huis met een tuin. En dit stadsmeisje is daardoor geïnteresseerd geraakt in planten. Nu stop je in Lagos een zaadje in de grond en een maand later heb je een boom. Maar in het noorden van Nigeria, tegen de grens met Niger, is dat anders. Daar is het droog, dor, zanderig. Het landschap wordt vooral gekenmerkt door gigantische stenen. Mensen merken er elke dag de gevolgen van de opwarming van de aarde – de Sahara rukt op.

Mijn man werkt in Nigeria aan het herbebossen van die droge regio’s. En zo ontdekte ik dit jaar dat er net over de noordgrens met Niger een revolutie gaande is. Wetenschappers noemen het de grootste positieve milieu-transformatie in heel Afrika. En die wordt niet bereikt door hulpgeld, maar door kleine boeren.

De hoofdrolspeler in de revolutie is een boom. Gao in Hausa, winterthorn in het Engels, of Faidherbia albida met de Latijnse naam. De boom zorgt ervoor dat boeren gewassen kunnen verbouwen in de meest droge gebieden. Het brede bladerdak zorgt voor schaduw, de wortels maken de grond vruchtbaar door stikstof uit de lucht te halen. En de bladeren vallen in het regenseizoen, waardoor het zonlicht ook dan de gewassen kan bereiken. In Niger zijn al honderdduizenden nieuwe gaos geplant. Nu de rest van de Sahel nog.

3. Kunstenaar

Lagos is een stad van 21 miljoen mensen. Mensen leven hier op, onder, over elkaar in één voortdurend verkeersinfarct (of go-slow zoals ze hier zeggen). En toch. Toch trekken duizenden mensen per dag naar de stad, want ja, in Lagos kun je geld verdienen.

Ik ontdekte in een galerie niet ver van mijn huis het werk van Olalekan Jeyifous. Een architect en kunstenaar, die in zijn werk (films, 3D-modellen, virtual reality) een beeld probeert te schetsen van het Lagos van de toekomst. In zijn toekomstbeeld gaan sloppenwijken ook de hoogte in (waar anders is er nog ruimte?) en speelt surveillance een grote rol in het dagelijks leven. De renderingen die uit zijn glazen bol komen zijn prachtig – én zetten aan het denken over hoe deze stad leefbaar blijft.

4. Korte verhalen

Korte verhalen zijn wat mij betreft het summum van schrijverschap. In een paar pagina’s een wereld scheppen die echt voelt, die spannend is, en waar je niet meer uit wilt ontwaken is niet voor veel schrijvers weggelegd. Maar de Nigeriaanse schrijfster Lesley Nneka Arimah kan het.

Haar bundel What it means when a man falls from the sky bevat uiteenlopende verhalen – over een vrouw die juju gebruikt om een kind te krijgen, over een verveelde tiener die niet bij haar tante in Lagos wil logeren voor de zomervakantie, over de Riviergod en de God der Mieren die een strijd op leven en dood aangaan. Direct vanaf het eerste verhaal – dat een absurde spanning weet te bouwen rond een vrouw die een deur gaat openen – wil je blijven lezen. En herlezen.

5. Taal

Nigeria is een land waar meer dan vijfhonderd talen worden gesproken. Het zangerige Igbo is de hoofdtaal in het oosten, het Arabisch-klinkende Hausa in het noorden, en het harde Yoruba in het zuid-westen. Als journalist praat je natuurlijk het liefst direct met mensen, zonder tolk. Maar welke taal moet je in Nigeria dan leren? Het antwoord is: Pidgin.

Pidgin wordt ook wel ‘gebroken Engels’ genoemd, maar ik vind dat geen recht doen aan deze taal met geheel eigen grammatica, woorden en uitdrukkingen. Ja, er is veel overeenkomst met het Engels, maar lokale talen hebben ook veel invloed op deze mengelmoes die iedereen in Nigeria spreekt.

En dus leerde ik dit jaar Pidgin – in elk geval verstaan. Mijn favoriete uitdrukking? No wahala, abi? Geen probleem, toch? Wil je eens kijken hoeveel je ervan begrijpt? BBC heeft een nieuwssite in het Pidgin.

6. Film

Adewale Akinnuoye-Agbaje is een van Nigeria’s grootste sterren. Je kent hem misschien wel uit Oz, The Bourne Identity of Game of Thrones. Dit jaar regisseerde AAA, zoals ze hem in Nigeria liefkozend noemen, voor het eerst een film, over zijn eigen leven.

Farming is het verhaal van tienduizenden Nigeriaanse kinderen die in de jaren zestig in witte arbeidersgezinnen werden geplaatst. Ze waren geen wezen, maar hun ouders, immigranten die keihard werkten of studeerden, konden niet goed voor hen zorgen. De pleeggezinnen ontvingen subsidie om voor de Nigeriaanse kindjes te zorgen. Na een paar jaar gingen de kinderen vaak weer terug naar hun ouders. De hoofdpersoon van de film raakt zo verknipt door het racisme, de discriminatie en de vernedering in de witte arbeiderswijk dat hij zich uiteindelijk aansluit bij een groep skinheads.

Hoewel de film verschrikkelijk cheesy eindigt, en de kindacteurs niet geweldig zijn, vond ik dat de film toch als een aanrader mocht gelden: dankzij het briljante acteerwerk van Damson Idris als de puberende AAA, het feit dat ik nog nooit van dit absurde sociale experiment had gehoord, en de grote vragen die het verhaal oproept over racisme en identiteit.

7. Drankje

Als je Lagos uitrijdt, zie je langs de kant van de weg verkopers zitten die in oude Coca-Cola- of Sprite-flesjes een wit goedje verkopen: palmwijn. Getapt uit de palmbomen van de West-Afrikaanse jungle is het de volksdrank die vooral snel gedronken moet worden – het blijft namelijk niet lang goed. Wil je iets houdbaarders (en sterkers) dan kun je van de palmwijn ook een sterke drank maken: ogogoro. Zeg maar, de moonshine van Nigeria.

Een groepje jonge ondernemers is nu in Lagos bezig ogogoro ook als premium spirit in de markt te zetten. Om te concurreren met de betere gins of tequilas. Nu ben ik niet zo’n fan van sterke drank, maar Pedro’s was mijn alcoholische ontdekking van het jaar: zacht, volledig lokaal geproduceerd, en geweldig in een cocktail.

8. Documentaire

In Nigeria is het een van de meest gehoorde uitdrukkingen: you tried sha. Het betekent zoveel als: de intentie telt, niet het resultaat. Het is het mantra in een land waar zelfs de best uitgewerkte plannen kunnen stranden in het moeras van slechte infrastructuur en corruptie.

You tried sha kun je zeker ook zeggen tegen de organisatoren van het Fyre Festival. Aan epische intenties geen gebrek: Fyre zou hét meest exclusieve muziekfestival worden, op een tropisch eiland dat ooit van Pablo Escobar was. Maar de uitvoering liet wat te wensen over. In de documentaire Fyre: The Greatest Party That Never Happened volgen we van dichtbij de organisatie van een muziekfestival waar bezoekers tienduizenden euro’s voor betaalden – maar dat één grote scam bleek.

9. Vakantiebestemming

Een vliegvakantie aanraden is natuurlijk not done. Maar toerisme naar West-Afrika bevorderen heeft ook zo z’n voordelen – als het geld dat toeristen brengen ergens nodig is, dan is het hier. Het afgelopen jaar reisde ik veel in de regio, en Senegal was toch wel dé ontdekking.

Senegal is klein, veilig, bereisbaar. Geweldige stranden, een rivierdelta vol vogels, een zoutmeer dat met de juiste lichtinval knalroze wordt, koloniale architectuur zoals je die niet vaak zo goed bewaard ziet, musea over de slavernij die je stil achterlaten.

De hoofdstad, Dakar, is een stad van contrasten: waar een hip restaurant in een oude vuurtoren uitkijkt op vervoer per ezel-en-wagen. Een stad aan zee, waar de vismarkten uitpuilen en de wijken rond de boulangeries zijn georganiseerd. En een stad waar je – en dat is iets wat ik in Lagos deerlijk mis – kunt struinen.

10. Boek

Schrijver Suketu Mehta opent zijn boek met de zin: ‘This is a book about people leaving their homes and moving across the planet: why they move, why they’re feared, and why they should be welcomed.‘ Dat vat This land is our land wel zo’n beetje samen. In dit geniale ‘manifest’, zoals Mehta zijn boek zelf noemt, neemt hij ons mee over de hele wereld, van India tot Marokko en van de VS tot Hongarije, om de verhalen van migranten te vertellen. Om te laten zien hoe wereldwijd een ondertoon van white supremacy het migratiedebat bepaalt. En om te tonen dat veel cijfers die we over migratie kennen voor geen meter kloppen.

Het boek is ook een persoonlijk verhaal – Mehta’s familie migreerde van India, naar Kenia, en uiteindelijk naar New York. This land is our land is het soort boek dat ik als correspondent Migratie heb verslonden – en zelf wel had willen schrijven.

11. Sport

De beste manier om op een nieuwe plek vrienden te maken is in mijn ervaring een teamsport. Je hoeft niet te praten – als je een bal kunt vangen hoor je er direct bij. De sport die ik dit jaar ontdekte in Lagos is flag football. Een variant op American Football, maar dan zonder de hersenschade: je ‘tacklet’ iemand door een van de drie lintjes om zijn of haar middel af te trekken. Dat klinkt misschien suf, maar het spel blijkt explosief en spannend. Mannen en vrouwen spelen samen in een team, en de competitie in Lagos is moordend. Tien teams spelen in de officiële league, in totaal zo’n driehonderd mensen.

En zo stond ik ineens drie keer per week op het flagfootball-veld – deze sport is de ontdekking van het jaar waar ik de meeste tijd in stopte. Even snel gegoogeld: in Nederland kan je het ook spelen.

12. Podcast

De beste podcastserie van het jaar kiezen is nogal moeilijk voor een podcastjunkie als ik. In Lagos zit ik dus nogal vaak in het verkeer, en dan is de podcast mijn beste vriend.

Maar als ik er dan toch één moet kiezen, is het The Missing Cryptoqueen, waarin de Britse journalist Jamie Bartlett op zoek gaat naar de waarheid achter de cryptovaluta OneCoin. OneCoin presenteerde zich als het alternatief voor bitcoin, en groeide explosief – over de hele wereld investeerden mensen miljoenen. Maar Bartlett legt bloot dat OneCoin eigenlijk een pyramideconstructie is, en helemaal geen cryptovaluta.

Het meest schrijnend vond ik dat OneCoin zich ook in de markt zette als oplossing tegen armoede. Want: met een cryptovaluta kunnen ook de allerarmsten, die geen bankrekening hebben, geld veilig houden, versturen en investeren. De verhalen uit ontwikkelingslanden als Oeganda, waar de meeste arme gezinnen hun laatste spaargeld zijn kwijtgeraakt aan de OneCoin-scam, zijn hartverscheurend.

13. Groente

Als je het lang bakt wordt het slijmerig. En hoe slijmeriger, hoe lekkerder Nigerianen het vinden: okra. De groente – die nog het meest lijkt op kleine, hoekige komkommertjes – is een lekkernij die hier met een flinke bal deeg naar binnen wordt gewerkt. Mijn man gaat er letterlijk van kokhalzen, maar okra is voor mij de beste culinaire ontdekking van het jaar. Even kort bakken, zodat het de bite nog houdt, en dan valt die slijmerigheid wel mee. In quiche, in de wok, in pastasaus – haal het eens bij de toko.

14. Wetenschappelijk onderzoek

Een academisch onderzoek is meestal niet iets wat je even op je zondagmiddag gaat zitten lezen. Toch wil ik Refuge Beyond Reach. How Rich Democracies Repel Asylum Seekers van de Amerikaanse professor David Scott Fitzgerald van harte aanraden. Zijn boek draait om de vraag waarom 99 procent van de vluchtelingen pas bescherming krijgen nadat ze een levensgevaarlijke reis hebben ondernomen om in het Westen asiel aan te kunnen vragen.

Fitzgerald legt bloot hoe westerse overheden steeds betere technieken hebben bedacht om asielzoekers weg te houden van de plekken waar ze ook echt asiel kunnen aanvragen. Hij omschrijft die technieken als vormen van architectuur – de koepel, de muur, de slotgracht. Als je al die vormen van ‘architectuur’ bij elkaar optelt kom je tot een bizar plaatje: westerse overheden die op papier bescherming bieden aan mensen op de vlucht voor oorlogen, maar in praktijk alles in werking stellen om die mensen buiten de deur te houden.

15. Muziek

Toen ik deze zomer in Nederland was, viel het me op hoe vaak je in onze kroegen Nigeriaanse muziek hoort. WizKid, BurnaBoy, Davido, je hebt ze vast wel eens op de radio voorbij horen komen. Nigeria is dan ook de broedplaats van de afrobeats.

Dit jaar werd ik fan van een opkomende Nigeriaanse artiest die in niets lijkt op de mannen die de afrobeats domineren: Teni. Sinds ik haar begin dit jaar zag optreden, met een ironische bontkraag, bizarre zonnebril en een soort sumo-outfit, ben ik verkocht. Haar nummer Uyo Meyo is een alternatief volkslied geworden in Nigeria. En in haar grootste internationale hit mixt ze op geweldige wijze melodie, met afrobeat, met songteksten van Linkin Park. Begin dit jaar verscheen dit stuk over haar in The New Yorker. Maar volg vooral ook haar hilarische Instagram-account.