De gevaren van een onwrikbaar geloof in een collectieve identiteit leren kennen? Lees dan dit boek

Zeker, ik heb Peter Vermeersch vorige week bij de presentatie van zijn boek Ex. Over een land dat zoek is geïnterviewd en ik vond hem bij eerste kennismaking een sympathieke man. En ja, het is een ongeschreven regel in de Nederlandse journalistiek dat je het boek van een schrijver die je interviewt niet ook bespreekt. Je blik zou weleens vertroebeld kunnen zijn, je onafhankelijkheid in het geding.

Maar soms kan je niet anders dan de regels schenden. Ik voel een onbedwingbare neiging Ex omhoog te steken en te roepen: lees dit boek. Want met het verschijnen ervanmaken we de geboorte mee van een literaire non-fictie-schrijver van de allure van, bijvoorbeeld, David Van Reybrouck.

Twee jaar reisde de Vlaming Vermeersch door alle delen van Joegoslavië, dat nu ongeveer twintig jaar geleden uiteenviel. Hij is slavist en politiek wetenschapper aan de universiteit van Leuven, maar ontpopt zich in Ex tot ‘een correspondent van het alledaagse’ die verslag uitbrengt van wat hij meemaakt in nachtclubs en natuurreservaten, op punkfestivals en wetenschappelijke conferenties, in dure villa’s en grijze buitenwijken.

Vermeersch wil begrijpen welke rol identiteitsgevoelens speelden in het losbarsten van het geweld en hoe we achteraf de gruwelen moeten herinneren

Op zijn zwerftochten ontmoet Vermeersch - er is geen ontkomen aan in het land dat zo kort geleden door oorlog uiteen werd gereten - veel mensen met verdrietige verhalen. Neem dat van de Kosovaar Mirgjin, die samen met een vriend in de gevangenis door Serviërs werd gefolterd. Op indrukwekkende wijze tekent Vermeersch zijn verhaal op. Een citaat: ‘Hij noemde zijn vriend al jaren ‘schurk.’ Kosovaarse koosnaam, jonge gasten onder elkaar. ‘Hé, jij daar, schurk! Sigaret?’ In de cel waren ze allebei murw geslagen. Ze lagen naast elkaar op de grond, met hun kaak op de tegels, in bloed en spuug. Toen schopte de bewaker zijn makker tegen de ribben en riep ‘schurk.’ Met wat nog aan kracht in hem restte fluisterde Mirgjin: ‘Nu hoor je het eens van een ander’.’

Zwarte humor die een beetje verlichting brengt in de dofste ellende. Al schuwt Vermeersch het onbeschrijflijke leed niet, een treurig boek is Ex niet. De mens is wreed, maar ook weerbaar. De schrijver wil juist het moment betrappen waarop het gewone leven het weer overneemt.

Naast een bijzonder mooi geschreven literaire reisreportage, is Ex ook een politieke geschiedenis van ex-Joegoslavië en een filosofische verkenning van kwesties rondom identiteit en geschiedenis. Vermeersch wil begrijpen welke rol identiteitsgevoelens speelden in het losbarsten van het geweld en hoe we achteraf de gruwelen moeten herinneren.

Als wetenschapper vindt hij natuurlijk dat we de plicht hebben nauwgezet historisch onderzoek te doen en alle herinneringen aan de oorlog te boekstaven. Opdat we niet vergeten. En om te zorgen dat de geschiedenis niet verwordt tot het wegpoetsen van de eigen wandaden en het opkloppen van vijandsbeelden. Maar hij realiseert zich ook dat wonden niet helen als je ze open blijft krabben. ‘Kon er maar iets bestaan wat zowel vergeten als onthouden was,’ verzucht Vermeersch, ‘iets wat ons niet overleverde aan de gruwel van de onwetendheid, maar ons ook niet begroef in het zwart van het verleden.’

Ons bloed is gemengd

Thierry Baudet, de huisintellectueel van de Nederlandse eurosceptische beweging, claimt dat het uiteenvallen van Joegoslavië laat zien dat het onderdrukken van nationale identiteiten tot oorlog leidt. ‘Van alle Europeanen één nieuw volk willen maken, betekent maar één ding: catastrofe,’ zei hij in het Reformatorisch Dagblad, onder verwijzing naar het geweld in ex-Joegoslavië.

De spanningen waren persoonlijk, beheersbaar, normaal. De politiek heeft ze onoverbrugbaar gemaakt

Maar als er één ding duidelijk wordt uit Ex, is dat er weinig klopt van het verhaal dat nationale identiteiten in Joegoslavië decennia systematisch werden onderdrukt, om vervolgens in een explosie naar buiten te komen toen de communistische deksel van de pan ging. Vele getuigen vertellen Vermeersch dat voor het uitbarsten van het geweld de onderlinge verschillen vooral een bescheiden rol speelden.

‘Ooit was dit een harmonische samenleving,’ zegt Vuk, die hij ontmoet op het punk-en-politiek-evenement Antifest. ‘Bosniakken, Kroaten en Serviërs deden alles samen, dat was de gewoonste zaak van de wereld, diep met elkaar verstrengeld als we zijn. Ons bloed is gemengd, onze taal is dezelfde, we delen dezelfde gevoelens. En nu moet je hemel en aarde bewegen om weer van dat hele spektakel van artificiële opdelingen af te raken.’

Maar politici stookten het vuur van het nationalisme op, toen ze na de val van het communisme op zoek waren naar een nieuw verhaal om de massa aan zich te binden. ‘De spanningen waren persoonlijk, beheersbaar, normaal. De politiek heeft ze onoverbrugbaar gemaakt,’ zegt de Sloveense Anja.

Niet dat Ex een boodschapperig boek is. Maar als we er een les uit proberen te destilleren, is het niet dat het levensgevaarlijk is nationale identiteiten te onderdrukken, maar dat het juist bloedlink is nationalistische sentimenten aan te wakkeren.

Het is te vrezen dat dit nu juist in Europa op grote schaal gebeurt. In het boek rept iemand in een kroeg in Belgrado van de ‘balkanisering van Europa.’ Hij vindt dat de landen van de Europese Unie veel van de kwalen uit ex-Joegoslavië hebben overgenomen. Kortzichtige politici, economisch wanbeleid, nationalisme.

‘Ik blijf het verbijsterend vinden hoe makkelijk mensen aannemen dat een collectieve identiteit iets onwrikbaars is, terwijl hun persoonlijke vriend- en vijandschappen vlot veranderen,’ schrijft Vermeersch.

Alleen al om die zin is Ex, in tijden dat het geloof in een onwankelbare nationale identiteit in Europa welig tiert, onmisbaar voedsel voor de geest.