Welkom bij de talencursus Migratiaans (gesponsord door Europa)

In Nigeria wordt een nieuwe taal gesproken: Migratiaans. En de taallessen worden betaald door Europa.

Een paar maanden terug gaf ik me nietsvermoedend op voor zo’n taalles.

Ik zeg nietsvermoedend, want de workshop heette gewoon Migration Reporting en werd gegeven door een club die ik hoog heb zitten: het Wole Soyinka Centre for Investigative Journalism. Tegen de stroom in probeert deze organisatie zich hard te maken voor onafhankelijke onderzoeksjournalistiek in Nigeria. Een land waar vrije pers soms wordt beloond met een enkeltje gevangenis^* of een huurmoordenaar.^*

De tweedaagse workshop zou plaatsvinden in een hotel in mijn woonplaats Lagos, en het leek me leuk met andere migratie-journalisten in contact te komen en van hen te leren. Ik ging samen met Ajibola Amzat, de Nigeriaanse collega met wie ik de Europese migratie-geldstromen richting Nigeria in kaart aan het brengen was. 

Toen iedereen zat, de lichten waren gedimd en de eerste slide in beeld kwam, viel mijn mond open. Ik keek naar Ajibola, die zo’n beetje recht tegenover me zat, en zag op zijn gezicht precies dezelfde verbazing. 

Op het scherm verscheen het logo van het Italiaanse ministerie van Buitenlandse Zaken. De cursus migratiejournalistiek was betaald door Italië. Met andere woorden: we zaten midden in een Europees migratieproject in Nigeria. We waren onderdeel van het soort projecten dat we aan het onderzoeken waren. 

Oeps. 

Italië had de cursus gefinancierd via UNESCO, die VN-club van de werelderfgoedlijst. UNESCO heeft ook een afdeling die zich bezighoudt met het ontwikkelen van media en vrijheid van meningsuiting, vandaar. 

Maar al snel hadden we door dat in dit zaaltje geen journalist ging leren het EU-migratiebeleid kritisch tegen het licht te houden. Dit was een talencursus: een les Migratiaans, zoals gesproken in de EU. 

Vertel ze waarom ze niet moeten migreren

Het doel van deze workshop was te leren ‘hoe het publiek te onderwijzen over de gevaren van irreguliere migratie’, vertelde een vertegenwoordiger van UNESCO ons. ‘En dan specifiek mensen die proberen naar Europa te komen.’ 

Ze voegde eraan toe dat UNESCO ook een korte documentaire had gemaakt over dit onderwerp, waarvan ze hoopte dat wij die zouden gebruiken in onze verslaggeving. ‘Zodat jullie het verhaal op de juiste manier vertellen.’ 

Mijn tenen begonnen te krommen.

Veel erger werd het nog toen de hoofdspreker, een professor van de Universiteit van Lagos, klinkklare onzin begon te verkopen over de oorzaken van migratie (‘armoede, dat zal jij als Europeaan niet snappen’) en ons op het hart drukte dat het onze taak was om ons publiek ‘te vertellen dat ze niet moeten migreren, maar hier in Nigeria moeten blijven!’

Dat was de kern van de dag, en de kern van het Migratiaanse jargon: migratie is slecht en moet gestopt worden. 

Spoedcursus Migratiaans

Niet dat dat zo letterlijk wordt gezegd, natuurlijk. Het Europese migratiedialect is een stuk subtieler dan dat. 

Zo heeft de EU het bijvoorbeeld graag over het informeren van jonge Afrikanen over ‘de gevaren’ van een reis door de Sahara. Nog even daargelaten dat de meeste Afrikaanse jongeren donders goed weten dat veel mensen de tocht met hun leven bekopen (en dat onderzoek laat zien dat de waarschuwingen van de EU daarover zinloos zijn),^* klinkt dit mantra alsof de EU vooral de Afrikaanse migrant wil beschermen. Maar het is nu juist het harde migratiebeleid van de EU zelf waardoor de route naar Europa steeds gevaarlijker wordt. De waarschuwing voor ‘de gevaren’ van de reis is dus vooral een waarschuwing om überhaupt niet naar Europa te komen.

Dan is er de favoriete term ‘irreguliere migratie’. Dat betekent, zo leren we in de cursus, iedereen die zonder visum of papieren Europa probeert binnen te komen. En dat mag dus niet, is de boodschap. Waar niet over wordt gerept is dat ook potentiële vluchtelingen, die wel degelijk recht hebben op een verblijfstatus in Europa, als irreguliere migranten moeten binnenkomen.

Nog zoiets: we moeten spreken van ‘vrijwillige terugkeer’ van migranten uit Libië, leren we in de cursus. Deze migranten zijn onderweg in Libië opgepakt door de door de EU gefinancierde kustwacht en in vreselijke detentiecentra gezet,^* en zijn ingegaan op een aanbod van de EU om naar huis gevlogen te worden. Ja, ze kunnen dat aanbod ook weigeren. Maar hoe vrijwillig is de keuze tussen terugkeer en verblijf in een Libische gevangenis?^*

Of wat dacht je van ‘legale routes’? Die moeten migranten gaan gebruiken, wordt ons in de cursus verteld. Maar dat die legale routes voor 99 procent van de Nigerianen niet toegankelijk zijn – dat dit een wassen neus van het Europese migratiebeleid is – dat horen we niet. 

Woorden die bovendien niet voorkomen in de cursus Migratiaans: 

• Remittances – het geld dat migranten terug naar huis sturen, en dat zeer belangrijk is voor de Nigeriaanse economie. Dit woord laat de positieve kant van migratie zien.  
• Grensbewaking – waar de EU vreselijk veel geld tegenaan gooit in Nigeria, en wat het vrij reizen in West-Afrika criminaliseert. Super schadelijk voor de lokale economie.  
• Asiel – waar veel ‘irreguliere migranten’ recht op hebben.  

Ik schreef al eerder over de taal die we in Europa gebruiken om over migratie te spreken. Over hoe anders die taal is dan de taal die migranten zélf gebruiken. Over hoe taal nooit neutraal is, omdat ze ons wereldbeeld met zich meedraagt. Via dit soort cursussen draagt Europa dus subtiel zijn wereldbeeld over op de Afrikaanse pers. 

Zo wordt het standpunt dat ‘migratie gestopt moet worden’ het enige standpunt

En niet alleen de media leren deze taal over migratie, zag ik de afgelopen twee jaar in Nigeria. 

Ook teruggekeerde migranten, Nigeriaanse ambtenaren en lokale ngo’s nemen het Europese lingo over. ‘Horizontale beleidsoverdracht’, heet dat mooi in academisch jargon.^*  

Het probleem, denkt onderzoeker Amanda Bisong van de Universiteit van Nigeria in Nsukka, is dat ngo’s en de media zo gebruikt worden door Europese overheden om hun anti-migratiedoelen te legitimeren.^* ‘Ngo’s brengen hun doelen én hun taal in lijn met die van Europese overheden,’ zegt Bisong, ‘terwijl ze door het publiek worden gezien als objectief.’ 

Een Europese diplomaat in Nigeria die projectvoorstellen van ngo’s beoordeelt, zegt: ‘Ze proberen ons, de donor, volledig naar de mond te praten. Van één voorstel was de eerste zin: “In Afrika, vooral in Nigeria, is migratie een groot probleem.” Dan denken ze dus kennelijk dat Europa wil horen dat ze het “migratieprobleem” gaan stoppen. Hoezo is dat als kleine ngo jouw doel? Waarom zou jouw doel zijn om Europa te helpen? De levens van migranten verbeteren, ja dat misschien. Maar waarom vind jij migratie een probleem?’  

Drie keer raden waarom. 

Omdat de EU-blik op migratie – als iets dat gestopt moet worden – zo langzamerhand de énige blik op migratie in West-Afrika is geworden. 

En de kritische media dan?

Terug in de cursuszaal – dag twee is begonnen – merk ik dat het onderscheid tussen ngo’s en media in Nigeria niet zo groot is. In een land waar onafhankelijke journalistiek een hongerloontje oplevert, werken meerdere journalisten in de zaal ook voor ngo’s die campagne voeren tegen irreguliere migratie. Eén dame werkt zelfs voor het Nigeriaanse overheidsagentschap tegen mensenhandel. 

Tijdens een rondje ‘wat-heb-je-gister-geleerd’ zegt bijna iedereen nu doordrongen te zijn van de belangrijke taak van het voorlichten van jongeren over de gevaren van migratie. En hoe belangrijk het is om mensen te laten zien dat je ook een toekomst in Nigeria kunt opbouwen. Niemand stelt ter discussie wiens probleem het nu eigenlijk is dat Nigerianen naar Europa proberen te komen.

Hier zou Italië van smullen, denk ik. 

Maar als we op het eind van de dag zelf voorstellen voor verhalen moeten pitchen, moet ik toch lachen. Bijna iedereen pitcht verhalen die niets te maken hebben met migreren naar Europa: het zijn verhalen over migratie naar de stad, ontheemding door Boko Haram, vluchtelingen uit Kameroen, migratie in de olierijke Delta-regio. 

Migratie naar Europa is helemaal niet zo’n belangrijk onderwerp voor veel Nigerianen, klinkt door in de pitches. Er zijn hier wel ergere dingen aan de hand.