Verbeter de wereld, stap naar de rechter

Luister hier naar het voorgelezen verhaal

Ze hebben nog net tijd voor een groepsfoto voor de deuren van de rechtszaal. De academicus die net zijn petje heeft afgezet. De mensenrechtenadvocaat met de pochet en het staartje. De journalist op gympies. De twee mannen in toga. De vakbondsvrouw. De BN’er.

Nog even en ze gaan hier in de rechtbank in Den Haag horen of het gelukt is. Of SyRI, het Systeem Risico Indicatie, inderdaad van tafel gaat. Ze hebben grote bezwaren tegen dit overheidssysteem dat allerlei data aan elkaar koppelt om te zien of iemand misschien fraude pleegt met uitkeringen of toeslagen. Dat is niet zomaar een beetje erg, vinden ze. Nee, dat bedreigt onze mensenrechten.

De spanning is van hun gezichten te lezen als ze – eenmaal binnen in de rechtszaal – opstaan terwijl de rechter binnenloopt met twee mederechters en een griffier. Er is veel publiek, maar niet zoveel als bij de zitting eind oktober, toen er uitgebreid argumenten over en weer waren uitgewisseld tussen de landsadvocaat en de eisers. Toen was er een extra zaal nodig geweest met videoverbinding.

Vandaag, 5 februari 2020, zal alleen de rechter aan het woord zijn. Ze zal het vonnis niet voorlezen, legt ze uit, maar op hoofdlijnen en zoveel mogelijk in spreektaal vertellen wat het oordeel van de rechtbank is geworden. Dan legt ze uit wat het is, dat SyRI.

Een telefoon klinkt. Het is de Siri-functie van een iPhone.

Deze zaak gaat over de bescherming van privacy, gaat ze onverstoord verder. De rechtbank moet toetsen of het recht op respect voor het privéleven voldoende is gewaarborgd.

Maar ‘eerst iets over de formele kant van de zaak’. De rechtbank begint over schrijvers Maxim Februari en Tommy Wieringa – de BN’ers die zich hebben aangesloten bij de rechtszaak. Uit niets blijkt dat er een concreet verband is tussen hun privéleven en SyRI. Dat dit systeem ‘eenieder’ kan treffen, zoals de eisers stellen, vindt de rechter niet voldoende. Februari en Wieringa worden niet-ontvankelijk verklaard.

Het is de eerste tegenslag voor het bonte gezelschap.

Uit de serie Spies Photograph Spies door Simon Menner

Strategisch procederen

De SyRI-rechtszaak is een ‘strategische procedure’. Een proces dat over meer gaat dan alleen de zaak zelf, het gaat over juridische, politieke of maatschappelijke verandering. Als je hierover gaat lezen, kom je allerlei andere termen tegen – proefprocessen, impact litigation, radical lawyering… Ze verschillen qua zwaartepunt, maar wat ze met elkaar gemeen hebben: de zaken willen het systeem veranderen.

Het is dus anders dan je buurman voor de rechter slepen omdat zijn schutting in je tuin staat. Dan wil je alleen jouw gelijk halen – niet het Burgerlijk Wetboek veranderen, het vergunningenbeleid aan de kaak stellen of de vraag stellen of we überhaupt wel schuttingen moeten willen bouwen in Nederland.

Het strategisch procederen werd in de twintigste eeuw populair in de Verenigde Staten. In de zaak Brown v. Board of Education bepaalden de hoogste Amerikaanse rechters in 1954 dat de segregatie van scholen tegen de Grondwet was. En Roe v. Wade was in 1973 een belangrijke stap in de legalisering van abortus.

In Nederland begon het strategisch procederen pas later. Sinds 1994 mogen verenigingen en stichtingen ‘collectieve actie’ ondernemen voor hun achterban. Dat maakte het een stuk gemakkelijker om een zaak aan te spannen in het publiek belang.

Sinds 1994 mogen verenigingen en stichtingen ‘collectieve actie’ ondernemen voor hun achterban

Sindsdien zijn er heel wat belangrijke doorbraken geweest. Neem de klimaatzaak van duurzaamheidsorganisatie Urgenda. De staat zou zich niet genoeg inzetten om klimaatverandering te voorkomen, stelde de club samen met negenhonderd mede-eisers, en moest zijn beleid aanscherpen. Urgenda won – zelfs de Hoge Raad gaf de eisers afgelopen december gelijk.

Of kijk naar Bureau Clara Wichmann, dat strategische processen voert op het gebied van vrouwenrechten. Het bureau spande in 2005 een zaak aan over de staatssubsidie aan de SGP, die onterecht zou zijn omdat de gereformeerde partij vrouwen verbood zich kandidaat te stellen bij verkiezingen. In 2010 oordeelde de Hoge Raad: de staat moest deze vrouwendiscriminatie bestrijden.

Strategische zaken gaan trouwens niet alleen over ‘linksige’ onderwerpen. Zo spande Abigail Fisher in de Verenigde Staten een zaak aan, omdat ze als witte vrouw was afgewezen door de University of Texas. Ze stelde het beleid van positieve discriminatie aan de kaak, dat bepaalde minderheden voorrang geeft. De zaak ging tot aan het Hooggerechtshof. Daar verloor Fisher in 2016, maar nipt: vier rechters waren vóór de beslissing van de universiteit om Fisher af te wijzen, drie waren tegen.

Wat maakt of breekt zo’n strategische zaak? De aanloop naar de SyRI-rechtszaak geeft antwoord op die vraag. Vier stappen die helpen om je zin te krijgen in de rechtbank, en meteen de wereld een beetje te veranderen.

Stap 1: Vind een doel

Het is 2014 en Tijmen Wisman – de man die over zes jaar met zijn petje in de hand voor de rechtszaal zal staan – komt elke maand samen met een groepje organisaties en personen dat zich, net als hij, zorgen maakt over privacy. Wisman promoveert bij de rechtenfaculteit aan de Vrije Universiteit Amsterdam en sinds een jaar is hij voorzitter van deze club, het Platform Bescherming Burgerrechten.

In het statige gebouw van het Humanistisch Verbond, een van de leden van het platform, hebben ze het vaak over SyRI, een systeem waarvan hun nekharen overeind gaan staan. Het komt uit de koker van minister van Sociale Zaken Lodewijk Asscher, ironisch genoeg ooit een prominent privacy-onderzoeker. Het idee is om allerlei databronnen – van gemeenten, UWV, de Sociale Verzekeringsbank, de Belastingdienst – te combineren en daarmee op zoek te gaan naar fraude met uitkeringen en ander overheidsgeld.

Toen er over het systeem gestemd moest worden, was de Tweede Kamer grotendeels leeg. Ondanks een kritisch advies van zowel de Raad van State als het College Bescherming Persoonsgegevens werd het een hamerstuk. Ongelooflijk, vinden ze bij het platform. SyRI is in hun ogen een veelkoppige privacydraak, die in principe iedere Nederlander kan raken.

Hun eerste bezwaar: er is nagenoeg geen persoonsgegeven te bedenken dat niet gebruikt kan worden – van je belastingen tot je werk tot je huisvesting. En hoe die gegevens aan elkaar gekoppeld worden wordt ook nog eens opzettelijk geheim gehouden door de overheid, met het argument dat burgers het systeem anders kunnen gaan gamen.

SyRI is in hun ogen een veelkoppige privacydraak, die in principe iedere Nederlander kan raken

Al met al zien de leden van het platform voor de zoveelste keer hoe het argument van ‘fraude’ wordt misbruikt voor allerlei privacyschendingen. Al een tijd hebben ze het bij de maandelijkse bijeenkomsten over de tendens van de overheid om mensen te surveilleren. Neem Waterproof, het project waarbij het waterverbruik van 35.000 burgers werd doorgelicht op zoek naar fraude. Met een systeem als SyRI wordt die tendens wettelijk vastgelegd. De overheid krijgt steeds meer macht, maar de burgers worden niet extra beschermd. Alsof je met een houten schild tegenover een laserkanon staat, vindt Wisman.

Toch schreven ook de media ten tijde van de stemming in de Kamer nauwelijks over SyRI. Maar nu de wet in 2014 officieel in werking is getreden, begint het te rommelen. Journalist Michael Persson publiceert op 1 oktober een stuk in de Volkskrant met de kop: ‘Burger wordt straks doorgelicht zoals profiel van crimineel wordt opgesteld’. En publicist Maxim Februari schrijft op 7 oktober in NRC: ‘Het totalitarisme rolt over het land zonder dat ook maar één politicus met zijn ogen knippert’.

Intussen is Jelle Klaas – de mensenrechtenadvocaat die in 2020 met een pochet op de groepsfoto zal staan – op zoek naar interessante zaken voor een strategisch proces. Klaas’ halflange haar en oorbel verraden zijn activistische achtergrond. Als student liep hij mee in protesten tegen de oorlog in Irak en Afghanistan, later werkte hij als advocaat aan zaken zoals die over het recht op ‘bed, bad, brood’ voor ongedocumenteerden, en over de uitsluiting van studenten van Iraanse afkomst.

Nu richt hij zich op het strategisch procederen. In Nederland is strategisch procederen nog lang niet zo populair als in landen als de Verenigde Staten, Zuid-Afrika en het Verenigd Koninkrijk. Het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten (NJCM) wil daar verandering in brengen en zette in 2014 een project op om de mogelijkheden van strategisch procederen op het gebied van mensenrechten te verkennen. Het Public Interest Litigation Project (PILP) is geboren. En Klaas – met zijn tien jaar ervaring als mensenrechtenadvocaat – was de ideale kandidaat om het te leiden.

Dus is hij nu in gesprek met allerlei partijen. Want bij een strategisch proces is het vaak zoeken naar de juiste zaak. Correspondent Maite Vermeulen schreef al eens over een groep advocaten die het Europees migratiebeleid aan de kaak wilden stellen. Maar het was wachten op een incident dat de problemen van het beleid direct kon aantonen. Dat werd uiteindelijk één lekke rubberboot.

Een strategische zaak werkt alleen als de rechtbank ook echt de beste plek is om een probleem aan te pakken

Het recht op privacy is ook een mensenrecht, en dus gaat Klaas langs bij een van de maandelijkse bijeenkomsten van het Platform Bescherming Burgerrechten. Zij weten immers precies waar het op privacygebied het meeste ‘pijn’ doet. Als Wisman en consorten hem over SyRI vertellen, heeft Klaas nog geen flauw idee wat het is. Maar hoe meer hij zich in het onderwerp verdiept, hoe meer hij zich realiseert: het Platform heeft een punt. SyRI lijkt inderdaad in strijd met de mensenrechten.

Maar dat wil nog niet zeggen dat er ook een rechtszaak moet komen. Een strategische zaak werkt alleen als de rechtbank ook echt de beste plek is om een probleem aan te pakken. Want je kunt natuurlijk ook lobbyen, de media opzoeken, protesteren… Hoe is dat in het geval van SyRI? Appeltje, eitje. De wet is er namelijk al. Er kan geen lobby meer komen, voor Kamervragen is het te laat.

Ook zou deze zaak zomaar een precedent kunnen scheppen, wat bijdraagt aan die systeemverandering waar het bij een strategisch proces uiteindelijk om gaat. De schending van de privacy, het gebruik van nieuwe technieken zoals risicoprofilering, het argument van fraude als een soort ‘sesam-open-u’ – het lijkt de perfecte casus om die punten aan de kaak te stellen.

Dus het is duidelijk: om SyRI onderuit te halen, moeten ze naar de rechter.

Stap 2: Zoek mede-eisers

In een strategische procedure moet elke stap zo strategisch mogelijk worden gezet. Dat betekent ook dat je de juiste mensen bij elkaar moet krijgen.

Maar niet iedereen mag zomaar naar de rechter stappen. Als je dat als organisatie wilt doen, moet je zelf getroffen worden – zoals de keer dat Amnesty werd afgeluisterd in Engeland – of in je statuten hebben staan dat je opkomt voor het algemeen belang of het belang van een specifieke achterban. In de zaken die Bureau Clara Wichmann aanspant – waar Jelle Klaas overigens de enige mannelijke adviseur is – staan de eisers bijvoorbeeld voor ‘de vrouwenrechten’. En natuurorganisaties mogen opkomen voor ‘de natuur’.

Van de clubs die zich hebben aangesloten bij het Platform Bescherming Burgerrechten voldoet een aantal aan deze voorwaarden. Privacy First strijdt voor privacybescherming voor alle Nederlanders. Stichting KDVP zet zich juist in voor een specifieke groep, de ggz-patiënten. Hun belangen kunnen extra geraakt worden, vindt de stichting, omdat er in SyRI mogelijk ook medische gegevens worden verwerkt.

Dan bedenken ze bij het Platform: wat als ze BN’ers kunnen strikken? Een rechtszaak is spannend, maar het wordt al helemaal interessant als er ook bekende mensen meedoen. Dat weet Klaas intussen ook, nadat hij collega-advocaten heeft gesproken die in België aan een klimaatzaak werken. Onder de ruim 50.000 mede-eisers bevinden zich mensen als auteur Griet Op de Beeck en cartoonist Kamagurka.

Een rechtszaak is spannend, maar het wordt pas echt interessant als er ook bekende mensen meedoen

Dus gaan ze op zoek. Maxim Februari is een no brainer, na die pittige column die hij in NRC publiceerde. Al is voor hem het probleem met SyRI niet zozeer privacy. ‘In 1989 heb ik nooit horen zeggen dat de burgers van Oost-Duitsland in opstand kwamen omdat ze zo weinig privacy hadden’, schreef hij. Het probleem is rechtsstatelijkheid: de rechter kan de uitvoering van de wet niet toetsen. Dat is de reden dat hij, na een gesprek met Tijmen Wisman op een terras op het Amsterdamse KNSM-eiland, beslist: hij sluit zich aan bij de eisers.

Wisman, naast zijn werk als privacy-onderzoeker ook rapper, herinnert zich dat schrijver Tommy Wieringa in de jury zat bij zijn allereerste battle, op het festival Geen Daden Maar Woorden. Wieringa is een naam die al vaker is gevallen, want hij was in zijn Kousbroeklezing uitermate fel over de fraudebestrijding van de overheid. ‘De staat gedraagt zich niet zoals hij zou moeten doen [...]. Met de vanzelfsprekendheid van een natuurwet en de brutaliteit van een gangster overschrijdt hij voortdurend de grenzen van de persoonlijke levenssfeer, een terrein dat krimpt en krimpt.’

Wieringa speelt zelf ook al met het idee van een rechtszaak. Hij heeft zelfs zijn echtgenote – een mensenrechtenadvocaat – gevraagd of zij niet met hem een zaak wil voeren tegen de overheid, tegen SyRI. Slecht idee, zo’n procederend echtpaar, vindt ze. Te duur bovendien. Maar als Wisman hem bij de coalitie vraagt, hoeft Wieringa niet lang na te denken: ook hij sluit zich aan.

Eind maart 2018, als de dagvaarding de deur al uit is, hoort Kitty Jong over de zaak. Ze is vicevoorzitter van de FNV en maakt zich al langer zorgen over de argwaancultuur in Nederland. Mensen die geld krijgen van de staat, ziet ze, wordt het leven zuur gemaakt. En dan is de regelgeving voor de zwaksten in de samenleving ook nog eens het meest ingewikkeld. Ze herinnert zich nog goed een bijeenkomst die ze had met een aantal mensen die een uitkering ontvingen, die haar de formulieren hadden laten zien die ze zoal moesten invullen. Zijzelf, vakbondsbestuurder met een universitair diploma op zak, snapte er al niks van.

Ze heeft dan ook weinig overtuiging nodig als haar collega bij de vakbond haar op de SyRI-rechtszaak wijst. Als het over sociale zekerheid gaat, weet ze, is het lastig staken. Dan maar naar de rechter. Ze zoekt contact met de coalitie; ze wil zich graag bij de eisers voegen. Goed nieuws, vindt ook Klaas. Het maakt de zaak breder, als er niet alleen van die mensenrechten- en privacytypes meedoen.

En zo stappen ze naar de rechtbank om te vragen of de FNV mede-eiser kan worden. Op 26 september 2018 komt het nieuws: de vakbond mag meedoen.

Stap 3: Zet een publiciteitscampagne op

‘Ik vind dat de overheid zich eigenlijk misdraagt’, zegt Tommy Wieringa als hij op 18 januari 2018 bij het tv-programma Jinek te gast is. Het is alsof de muren van zijn huis van glas zijn geworden, vindt hij. ‘Ik voel me bekeken.’

Als Eva Jinek een vervolgvraag wil stellen, wordt ze onderbroken door Charles Groenhuijsen, die aan de talkshowtafel zit om terug te blikken op het eerste jaar van Trump. ‘Als je nou dankzij zo’n wet een xtc-lab of een marihuanaplantage [vindt, SB] (..)?’ Het is ‘bespottelijk’ antwoordt Wieringa, om daar een hele stad of wijk voor door te lichten. ‘Jij hebt dus niks te verbergen’, richt Wieringa zich weer tot Groenhuijsen. ‘Maar je hebt momenten in je leven gehad dat je wel iets te verbergen had. Jouw laatste soatest, bijvoorbeeld, wanneer was die? En wat was de uitkomst?’

Het doel van een strategische zaak is vaak meer dan alleen je gelijk krijgen bij de rechter. Het gaat ook over bewustwording

Het doel van een strategische zaak is vaak meer dan alleen je gelijk krijgen bij de rechter. Het gaat ook over bewustwording. De klimaatzaak van Urgenda hielp om mensen bewuster te maken van klimaatverandering. De zaken die in Amerika ten tijde van segregatie werden aangespannen, zwengelden het debat over racisme aan.

In het geval van SyRI is die bewustwording nog best lastig, weten de eisers. Het systeem is heftig, maar ook abstract. Het is geen marteling, ofzo. En dan kan het helpen als je BN’ers hebt die het uitleggen. Zoals Wieringa die begint over de soatest van Charles Groenhuijsen.

De coalitie tegen SyRI tuigt langzaamaan een grote publiciteitscampagne op. Het probleem moet uit te leggen zijn aan je schoonmoeder, grappen ze tegen elkaar. En dat begint bij een pakkende titel voor de campagne: Bij Voorbaat Verdacht.

Spin in het web van de campagne is Ronald Huissen, secretaris van het platform en in-house journalist, die later op gympies in het gerechtshof zal staan. Hij schrijft onvermoeibaar stukken op de website van Bij Voorbaat Verdacht, zoekt contact met andere media en zet acties op om de tamtam te slaan over SyRI.

De belangrijkste actie waar Huissen aan werkt is met de FNV. Kitty Jong kan met haar organisatie als geen ander mensen mobiliseren. De vakbond laat haar ogen vallen op de Rotterdamse wijken Bloemhof en Hillesluis – arme wijken met bovengemiddeld veel uitkeringen. ‘Probleemwijken’ zullen sommigen zeggen.

En het zijn wijken waar de gemeente SyRI heeft ingezet. Hier zijn twaalfduizend adressen bekeken, waaruit het Orwelliaans genaamde ‘Inlichtingenbureau’ met een algoritme 1.263 verdachte adressen destilleerde. Een woordvoerder van de gemeente gebruikt het eufemistische ‘verwonderingen’ tegen de Volkskrant.

Daar wil de FNV een stokje voor steken, en Huissen helpt ze daarbij met de flinke dossierkennis die hij intussen heeft opgebouwd. Op 19 juni organiseren ze een bijeenkomst in het gebouwtje van de Speeltuinvereniging Hillesluis. Zo’n tachtig bewoners zitten in rode FNV-hesjes, het grootste deel is van Marokkaanse afkomst.

‘Als je kiest voor bepaalde wijken, ben je aan het discrimineren. Niet zozeer op huidskleur, maar op klasse’

Volkskrant-verslaggever Charlotte Huisman tekent de bijeenkomst op. Ook Wisman is te gast, zal ze later schrijven. Is er sprake van discriminatie? vraagt een bewoner. ‘Als je kiest voor bepaalde wijken, ben je aan het discrimineren’, antwoordt Wisman. ‘Niet zozeer op huidskleur, maar op klasse.’

Op 27 juni biedt een groepje bewoners het boek Vriendjespolitiek van Bart de Koning aan burgemeester Ahmed Aboutaleb aan, om te laten zien dat de échte fraude ergens anders te vinden is, namelijk in de politiek en in het bedrijfsleven. Bij de rijken, niet bij de armen.

Aboutaleb lijkt hun boodschap te begrijpen. In de gemeenteraadsvergadering van 2 juli, zijn ambtsketen om de nek, noemt hij SyRI ‘een moloch van een bureaucratisch ding’. Hij trekt de stekker uit het Rotterdamse project.

Stap 4: Zet alle juridische middelen in

Eerder al, in oktober 2018, is mensenrechtenadvocaat Jelle Klaas naar Belgrado gereisd voor een bijeenkomst van het Digital Freedom Fund, dat strategische processen op het gebied van digitale rechten ondersteunt. Daar treft hij Christiaan van Veen. Hij werkt samen met Philip Alston – de VN-speciaal rapporteur voor extreme armoede en mensenrechten – en geeft daar een presentatie over hun onderzoek naar ‘digitale verzorgingsstaten’.

Bij een recente rondreis door de VS was Alston en Van Veen opgevallen hoe sociale zekerheid steeds meer werd uitbesteed aan databases en algoritmes. Zoals het Vulnerability Index-Service Priority Decision Assistance Tool (VI-SPDAT), dat in Los Angeles wordt gebruikt om daklozen te scoren op kwetsbaarheid en zo woonruimte toe te wijzen.

Ook SyRI is een voorbeeld van deze trend, realiseert Van Veen zich. Met Klaas bespreekt Van Veen een idee: moet Alston niet een brief schrijven naar de rechtbank in Den Haag? In Nederland is zo’n ‘amicusbrief’ niet gebruikelijk, maar verboden is het ook niet. Ook dat is strategisch: alles inzetten om je gelijk te behalen, ook de onconventionele middelen. Het kan er zomaar voor zorgen dat de rechters extra worden herinnerd aan wat er op het spel staat.

En het is best een logische keuze voor de VN-mensenrechtenrapporteur om zich met SyRI te bemoeien. Want de zaak gaat in de kern over mensenrechten. Nederlanders denken bij dat onderwerp vaak aan het buitenland – toen Klaas een keer politieke partijen aanschreef om het over mensenrechten te hebben, zat hij bijna zonder uitzondering met Kamerleden met buitenlandse zaken in hun portefeuille. Maar ook in Nederland worden mensenrechten geschonden. Niet voor niets deed Urgenda met succes een beroep op de mensenrechten en beriep Bureau Clara Wichmann zich op het VN-Vrouwenverdrag toen ze de SGP voor de rechter sleepte.

Niet voor niets deed Urgenda met succes een beroep op de mensenrechten

Alston schrijft uiteindelijk in september 2019 een brief, met hulp van Van Veen. De tekst is niet mals: SyRI en soortgelijke systemen brengen ‘significante mogelijke gevaren voor mensenrechten [met zich mee, SB], in het bijzonder voor de armsten in de samenleving.’ Alston vertelt erover in een Nieuwsuur-aflevering, gevolgd door beelden van Rotterdammers die al barbecueënd vieren dat Aboutaleb SyRI heeft afgeschoten.

Maar het draait natuurlijk om wat er in de rechtszaal gebeurt. De argumentatie moet waterdicht zijn. De eisers willen niet winnen om SyRI vervolgens met een paar kleine reparaties te zien terugkeren. Tot in den treure pluizen Wisman en Huissen SyRI door, samen met twee andere leden van het platform die veel ervaring hebben met privacyrechtszaken. Wisman, die ook gewoon zijn proefschrift af moet maken, maakt heel wat nachtelijke uren. Over en weer mailen ze Word-documenten naar de advocaten.

Uiteindelijk zullen die advocaten in de rechtszaal verwijzen naar de mensenrechten. Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), om precies te zijn. In Nederland mag de rechter namelijk niet aan de Grondwet toetsen, dus moet je meteen internationaal gaan. Mooi ook, want dan zou het vonnis zomaar ook in andere landen van invloed kunnen zijn. Over strategisch gesproken.

Zo voert de coalitie elke stap zo strategisch mogelijk uit – ze zoeken een passend en mediageniek doel, vinden interessante mede-eisers, bedenken slimme acties om publiciteit te zoeken en steken de strijd juridisch zo sterk mogelijk in. Stuk voor stuk trucs die bij andere zaken, binnen én buiten Nederland, ook werken.

Maar is het in het geval van SyRI genoeg?

5 februari 2020

Klaas, Wisman, Jong, Februari, Huissen – allemaal wachten ze in spanning op het vonnis. Alleen Wieringa moet verstek laten gaan, hij is op reis.

Sociale zekerheid is heel belangrijk voor de Nederlandse maatschappij, gaat de rechter door. ‘Fraude tast de solidariteit aan die aan dit stelsel ten grondslag ligt.’ Goede controle is dus belangrijk en daarmee dient SyRI een ‘legitiem doel’.

Zou de rechter het systeem dan toch wettelijk gaan verklaren?

De zon valt door de ruiten van de rechtszaal. De rechter vervolgt: ‘De ontwikkeling van nieuwe technologie betekent echter ook dat in toenemende mate betekenis toekomt aan het recht op bescherming van persoonsgegevens.’

En die twee zaken – dat legitieme doel en de inbreuk op het privéleven – moeten tegen elkaar worden afgezet. De staat vindt dat ze in balans zijn: er zijn voldoende waarborgen om de privacy te beschermen, heeft de landsadvocaat eerder beargumenteerd, en het systeem wordt alleen ingezet als het noodzakelijk is.

Als dit geen rechtszaak was geweest, was iemand gaan klappen

Maar dan zegt de rechter: ‘De rechtbank kan de juistheid van het standpunt van de staat over wat SyRI precies is niet toetsen.’ Het is niet duidelijk wat het risicomodel is, of welke data worden gebruikt. Als dit geen rechtszaak was geweest, was iemand gaan klappen.

Nu gaat het snel. De rechter vindt niet dat er aan een ‘fair balance’ is voldaan. Ze spreekt zorgen uit over de bias in het systeem. En zegt dat er ‘nauwelijks een persoonsgegeven te bedenken [valt] dat niet in aanmerking komt voor verwerking in SyRI’.

Al met al doorstaat het systeem de toets van artikel 8 lid 2 van het EVRM niet. In gewone mensentaal: SyRI is in strijd met de mensenrechten. De rechter roept het systeem een halt toe.

Langzaam stroomt de bonte coalitie de rechtszaal uit. De een is uitgelaten, de ander beduusd. Op bijna elk punt hebben ze gelijk gekregen. Bij wat bankjes in een hoekje van de rechtbank, met uitzicht over Den Haag, feliciteren ze elkaar. Zo nu en dan komt een journalist een quote halen. Een wet onverbindend verklaren, zeggen ze tegen elkaar, dat doet een rechter niet zomaar.

Maar blijkbaar was deze rechtszaak niet zomaar een zaak.