Kun je het coronavirus wel indammen met een app?

In normale tijden zou het een rel van jewelste zijn. Dinsdagavond kondigde minister Hugo de Jonge (Volksgezondheid, CDA) aan dat het kabinet een app wil inzetten om van miljoenen Nederlanders te achterhalen bij wie ze in de buurt zijn geweest. 

Die app, legde De Jonge uit, waarschuwt mensen als zij contact hebben gehad met iemand die met corona besmet blijkt te zijn. Zij krijgen dan het advies om binnen te blijven. Contact tracing, heet deze digitale opsporing. Het doel: nieuwe potentiële brandhaarden direct de kop indrukken en verdere verspreiding van het virus voorkomen. 

Of de app verplicht wordt? Dat wist de minister nog niet. Wel benadrukte hij dat er een ‘grote voorwaarde’ is gesteld: de privacy moet gewaarborgd blijven.

Een app die het gedrag van miljoenen burgers registreert roept terecht grote vragen over privacy op. Wie heeft straks toegang tot die gevoelige data? Hoelang worden die gegevens bewaard? Wanneer kan de app weer van de smartphone worden gewist?

Maar de meest cruciale vraag die het kabinet zal moeten beantwoorden luidt: werkt deze vorm van contact tracing wel?

Wat weten we van de effectiviteit van zulke apps?

Die vraag is zo belangrijk omdat de app de bestrijding van deze epidemie zal beïnvloeden. En de vraag is belangrijk omdat er wettelijk echt een hele goede reden moet zijn om zo’n ingrijpende maatregel te nemen: als het niet werkt, of er betere alternatieven zijn, dan is zo’n maatregel niet te rechtvaardigen. 

Het is ook een lastige vraag. Covid-19 is een nieuwe ziekte, er is nog veel onduidelijkheid over de verspreiding en besmetting van het virus en er zijn weinig voorbeelden waarbij contact-tracing-apps voor zo’n ingewikkeld probleem worden ingezet – laat staan dat er serieus wetenschappelijk onderzoek is dat de effectiviteit ervan aantoont.

Een aantal landen, zoals Zuid-Korea en Singapore, zet een dergelijke app in, in combinatie met maatregelen als een strenge lockdown en het isoleren van groepen mensen. Het is nog onduidelijk in hoeverre de app heeft bijgedragen aan de bestrijding van de ziekte en in Singapore maakt het virus nu een comeback.

Er bestaan vooralsnog geen harde bewijzen voor de effectiviteit van deze technologieën bij het indammen van covid-19

Een paper^* van onderzoekers van de universiteit van Oxford wordt veel aangehaald als onderbouwing voor de inzet van digitale contactopsporing. Zij bouwden een wiskundig model dat de verspreiding van het virus simuleert en baseren zich daarbij op data van de eerste weken van de verspreiding in China. Zij concluderen dat met een app de ‘epidemie onder controle kan komen zonder massale quarantaines’, mits de app massaal wordt gebruikt, contacten van mensen die besmet blijken direct gewaarschuwd worden én direct in quarantaine gaan – een wel heel rooskleurige voorspelling, zo geven ze zelf ook toe.

Kortom, er bestaan vooralsnog geen harde bewijzen voor de effectiviteit van deze technologieën bij het indammen van covid-19. Daarnaast zijn er op meer belangrijke vragen nog geen antwoord. 

Hoe nauwkeurig en betrouwbaar is zo’n app?

Het ziet ernaar uit dat in Nederland niet gps zal worden gebruikt, maar bluetooth. Daar hintte De Jonge op tijdens de persconferentie. Landen als Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië en Singapore zetten die technologie ook in.  

Bluetooth is een manier om draadloos contact te maken met andere apparaten: je kunt er muziek mee streamen van je smartphone naar een speaker, of foto’s delen met een andere telefoon. Als je bluetooth aanstaat, zendt je smartphone continu een signaal uit dat door andere smartphones kan worden onderschept. Een app kan die signalen opvangen, bijvoorbeeld als je elkaar passeert op het station of in de supermarkt. 

Je kunt dus zien wie er bij elkaar in de buurt is geweest. Het probleem is alleen dat ‘in de buurt’ nogal rekkelijk is. In sommige gevallen kan bluetooth iets of iemand op hele korte afstand waarnemen, maar soms gooit het een digitaal net uit van tientallen meters.  

Dat probleem is voor een deel op te lossen. Er kan bijvoorbeeld rekening gehouden worden met signaalsterkte, zodat alleen telefoons die dichtbij zijn en dus een sterker signaal uitzenden worden opgemerkt. Ook kan er rekening gehouden worden met hoelang een signaal wordt opgevangen voordat een ontmoeting als ‘contactmoment’ wordt gezien. Zo belooft Singapores app het te registreren als mensen langer dan dertig minuten op twee meter nabijheid van elkaar zijn. 

Op plekken waar mensen dicht op elkaar wonen of elkaar veel treffen, zoals het openbaar vervoer en supermarkten, zullen al snel veel mensen worden gewaarschuwd

Maar hoe dit dag in dag uit, op nationale schaal en in de rommelige praktijk werkt, is nog niet duidelijk. Dit kan leiden tot ‘valse positieven’, oftewel dat iemand wordt gewaarschuwd dat hij of zij in contact is gekomen met een besmet persoon, terwijl die zich wel netjes aan de anderhalvemeterregel hield. Op plekken waar mensen dicht op elkaar wonen of elkaar veel treffen, zoals het openbaar vervoer en supermarkten, zullen al snel veel mensen worden gewaarschuwd. Te veel.

Zo’n app kan ook leiden tot ‘valse negatieven’. Wat als je niet dertig minuten, maar tien minuten te dicht bij een besmet persoon bent geweest? Dan zal dit systeem je waarschijnlijk niet waarschuwen. Ook kunnen signalen soms grillig zijn, een tijdje uitvallen of in sterkte fluctueren, waardoor het lijkt alsof iemand eerder weggaat of verder uit de buurt is dan in werkelijkheid het geval is.

Het is ook onduidelijk welk percentage van de bevolking een smartphone heeft die voldoende up-to-date is: bij oudere telefoons kan bluetooth veel minder nauwkeurig zijn of gebreken hebben. Voordat de app wordt gebruikt, moet daar veel beter zicht op zijn en ook moet worden nagedacht hoe daarmee om te gaan.

Daar komt bij dat covid-19 een geniepige ziekte is. Dragers van het virus kunnen zonder noemenswaardige klachten rondlopen. Hoe besmettelijk zij in die periode zijn, is nog niet duidelijk. Wel komt iemand in die periode mogelijk met zeer veel mensen in contact. Mocht iemand ziek blijken, dan zullen er ook zeer veel mensen gewaarschuwd moeten worden.

Moeten al die mensen preventief binnenblijven? Mag je nog naar je werk? Zo niet, wat zijn de consequenties daarvan? Zijn er genoeg testen beschikbaar om na iedere waarschuwing duidelijkheid te krijgen? Stel dat je veel mensen vaak moet testen, is dat wel een goede besteding van de schaarse middelen? Als je als gebruiker continu waarschuwingen krijgt, blijf je dan nog alert, of reageer je er op een gegeven moment niet meer op? 

Niemand die het weet. Het gebruik van de app is een experiment dat binnen enkele weken uit de grond gestampt moet worden. Tijd om de techniek goed te testen is er niet. 

Gaat iedereen de app gebruiken?

Maar stel dat de app zijn werk goed doet, dan zijn we er niet. Er zijn ook heel veel gebruikers nodig. Want als én weinig besmette personen én weinig mensen uit hun nabijheid de app gebruiken, werkt het niet. Hugo de Jonge sprak in de Tweede Kamer over ‘minstens zestig procent’ van de bevolking.

Singapore wordt geregeld aangehaald als een succesvol voorbeeld. Maar op 1 april had slechts 16 procent van de bevolking de app gedownload. Veel te weinig, zei de minister van Nationale Ontwikkeling. ^* Volgens hem moest minstens driekwart van de bevolking, maar liever iedereen, de app gebruiken om het effectief te kunnen laten zijn. Een paar dagen later ging het land een maand in lockdown.

In Singapore is het gebruik van de app vrijwillig. Het verplicht stellen van de app zal het percentage zeker vergroten. Los van de vraag hoe wenselijk dit is: hoe ga je dit controleren en handhaven? 

Daar komt bij dat niet iedereen een smartphone heeft. In Nederland – het land met de hoogste smartphonepenetratie ter wereld – heeft tien procent van de mensen boven de 55 geen smartphone.^* Oudere mensen behoren tot de hoogste risicogroep en een deel van hen zal de app niet kunnen gebruiken.

Daarnaast vereist het gebruik van de app een aantal actieve handelingen. Hij moet gedownload worden en mogelijk geactiveerd, bluetooth moet altijd aan staan, net als – mocht er (ook) gebruik worden gemaakt van een andere technologie – de locatiegegevens. Dat vraagt wat van gebruikers – zeker van degenen die de smartphone niet intensief gebruiken of, om welke reden dan ook, moeite hebben met het apparaat. 

Privacyvriendelijk kan best

Volgens onderzoekers en activisten is het mogelijk een redelijk privacyvriendelijke app te bouwen. Op dit moment werken^*  verschillende initiatieven^* aan systemen die ervoor zorgen dat dit soort informatie op een privacyvriendelijke manier kan worden uitgewisseld en opgeslagen. Daarmee is het, althans in theorie, mogelijk dat gebruikers anoniem kunnen blijven en de data niet in een centrale database verdwijnen.   

Maar voordat het zover is en we massaal een app downloaden, moet eerst die cruciale vraag worden beantwoord: is zo’n app wel effectief? Of kunnen we onze tijd, geld en energie beter in andere maatregelen steken?

Meer lezen?