Het worden pittige tijden voor Mark Rutte. Hij kan de essentie van de politiek niet langer ontlopen. Tot nu toe is hij de coronamaanden goed doorgekomen als een toegewijde bedrijfsleider van Lockdownland. In de peilingen staan hij en zijn VVD op winst. Maar nu komt zijn grootste test, in Nederland en Europa.

De coronacrisis werd in alle EU-lidstaten vooral ervaren als een nationale noodtoestand. De verworvenheden van open grenzen en één interne markt leken ver weg. Ieder land en iedere leider volgden de eigen instincten. De autocraten grepen nog wat meer macht. Brussel was even de hoofdstad van België.

Rutte en zijn ministers wezen het RIVM aan als de steen der wijzen. Daar zitten de deskundigen. Hun advies en dat van enkele virus- en intensivecare-specialisten volgen wij.

Het was de depolitiseren van het probleem, instellen van een crisiskabinet, beperken van de openbaarheid en op afstand plaatsen van de democratische controle.

Het volk gehoorzaamde en beleefde een soort uit de hand gelopen Home Alone-kerstvakantie, terwijl de gezondheidszorg, ouders van kleine en schoolgaande kinderen en wie door het virus werd bezocht stevig op de proef werden gesteld. Na twee maanden mentaal zwerkballen snakt iedereen naar buitenlucht en vormen van vroeger.

Rutte nu in open veld

Terwijl het kabinet remmend de teugels laat vieren, hopend op een genadige tweede coronapiek, zal Mark Rutte als geen ander beseffen dat hij steeds meer in open veld terechtkomt, zonder rugdekking van collectieve angst en zorg om de zorg. Zolang de opnamecijfers blijven dalen moet hij vooral de vinger aan de heropening van de economie en het gewone leven houden.

Daarin is opeens iedereen deskundig. De knappe koppen van de sociale wetenschappen kunnen nog even als schokbreker fungeren, maar het is een kwestie van dagen voor het maatschappelijk debat over wat was en wat kan en moet in volle hevigheid losbarst. Het strand roept.

Het is een kwestie van dagen voor het maatschappelijk debat over wat was en wat kan en moet in volle hevigheid losbarst

In een democratie fungeert de politiek als invoegstrook van al die meningen en verlangens. De Tweede Kamer heeft de afgelopen maanden kansen laten lopen om de inhoud van het wetenschappelijk adviesdebat achter het crisiskabinet op tafel te krijgen. Deze week lijkt het parlement enigszins ontwaakt en toont het zich ervan bewust dat publieke keuzes – ook in crisistijd – altijd politiek van aard zijn.

Ruttes politieke verdwijntruc loopt af, zijn deskundigenschild verkruimelt waar we bij staan. Ook polderen helpt niet. Het kabinet moet de volle verantwoordelijkheid nemen voor de komende keuzes. Daarbij zal het in toenemende mate onder vuur genomen worden door politieke stromingen die zich warm lopen voor de Kamerverkiezingen van maart 2021.

Zijn gegroeide status als typisch Nederlandse ‘doe maar gewoon’-leider zal Mark Rutte van pas komen bij de moeilijke afwegingen die nog wachten. Gaan alle onderwijsinstellingen helemaal open? Mogen we eerder dan 1 september weer samen gaan zweten in de fitnesszalen? Kunnen we niet wat dichter bij elkaar uit eten gaan? En, wil je het betaalde voetbal en de muziekscene echt helemaal kapot laten gaan tot er een vaccin is?

Goodwill crisispremier is eindig

De politiek leider en waarschijnlijk lijsttrekker van de VVD kan niet automatisch blijven rekenen op de goodwill die hij zich als crisispremier heeft verworven. Mark Rutte, Hugo de Jonge, Wouter Koolmees, Wopke Hoekstra en de andere coronakopstukken zullen deze zomer scherpere politieke trekken krijgen als de geruïneerde begroting voor 2021 moet worden opgelapt. Daarin zitten onmiskenbaar electorale keuzes die de verkiezingscampagne een vliegende start zullen bezorgen.

Bezuinigen om al die crisisuitgaven terug te verdienen? Of de schulden maar even wegzwijgen onder het mom van ‘we stonden er zo goed voor dat het nu nog even niet acuut is’ – om dan na de kabinetsformatie des te harder in te grijpen. De publieke sectoren die de afgelopen tien jaar hebben gebloed voor het redden van de banken en de economie zien de bui al weken hangen.

Maar een ander uur van de waarheid dient zich al veel eerder aan. Kanselier Merkel en president Macron lanceerden deze week een om de gezondheidszorg en de economie van de meest getroffen lidstaten te redden. De Europese Commissie zou namens de Unie 500 miljard euro lenen op de kapitaalmarkt en in de loop van drie jaar beschikbaar stellen. Een plan dat drie keer de omvang heeft van het beroemde Marshallplan waarmee de Verenigde Staten Europa na de Tweede Wereldoorlog weer op de been hielp.

De Duitse draai

Dit voorstel van de twee grootste lidstaten betekent een 180 graden koerswijziging van Duitsland dat tot voor kort, net als Nederland, Zweden, Oostenrijk en Denemarken alleen geld wilde lenen, en dan nog tegen strikte hervormingsvoorwaarden. In het Frans-Duitse plan gaat het om giften waar ook voorwaarden aan worden verbonden, welke is nog niet zo duidelijk.

Bij de eerste schermutselingen over de nieuwe meerjarenbegroting van de Europese Unie en over een coronasteunpakket heeft Nederland zich uitermate zuinig, om niet te zeggen opgesteld. Los van de enigszins chanteuze onvoorwaardelijke hulpvraag van Italië misten Hoekstra en Rutte iedere meelevendheid in hun harde, schoolmeesterachtige opstelling.

Geopolitiek is de EU onderontwikkeld, maar Nederland in zijn eentje krijgt geen enkele telefoon opgenomen in Moskou, Beijing of Washington

De Nederlandse houding was bot en ineffectief, maar in lijn met de even kortzichtige opstelling van een meerderheid in de Tweede Kamer. Men ziet over het hoofd dat zeker Spanje en Portugal, maar ook Griekenland veel hebben gedaan om zich van de vorige crisis te herstellen, en vergeet evenzeer dat – uit angst voor anti-EU-populisten – flirten met gratuite euroscepsis een doodlopende weg is.

Nederland kan zich helemaal niet veroorloven uit de EU te stappen. De Nederlandse economie profiteert sterk van de export naar andere, ook zuidelijke EU-landen. Geopolitiek is de EU onderontwikkeld, maar Nederland in zijn eentje krijgt geen enkele telefoon opgenomen in Moskou, Beijing of Washington.

De Britse rol overgenomen

Mark Rutte weet dit en hij heeft in zijn ruim een jaar geleden in Zürich laten zien dat hij de onmisbaarheid van de Unie voor Nederland erkent. Nu is het moment dat inzicht in daden om te zetten. Nederland staat er bij een groot deel van Europa slecht op. Den Haag heeft de rol van negatieve puber achterin de klas van Londen overgenomen.

Na de empathievrije start bij de onderhandelingen over de nieuwe meerjarenbegroting van de EU en – via Wopke Hoekstra – bij de eerste gesprekken over een coronasteunpakket, zal Rutte nu vrij snel een draai moeten maken. De vraag is niet of maar hoe hij dat doet: elegant en met positieve energie, of stiekem en voldoende mokkend om het naar binnen gekeerde en geldbeluste parlement in Den Haag in slaap te sussen.

In de EU is Rutte zijn eigen Outbreak Management Team

Als de Frans-Duitse as, met steun van zuidelijke en Midden-Europese landen, een compromis heeft bereikt dat het besmette woord ‘eurobonds’ vermijdt maar de EU wel gemeenschappelijke schuld laat aangaan om de ergste nood te lenigen, dan is de enige smaak: meedoen. Hoogstens nog wat sleutelen aan de voorwaarden.

Ook daar betreedt Mark Rutte op eigen kracht het open politieke veld, zonder rugdekking van een commissie van deskundigen. In de EU is hij zijn eigen Outbreak Management Team. Emmanuel Macron, die zijn absolute meerderheid in de Assemblée Nationale verloor, kan wel een steuntje gebruiken van een zelfbewust en volwassen Nederland.

Over de eigen schaduw heen

Zoals Angela Merkel in haar waarschijnlijk laatste jaar als bondskanselier over Duitslands schaduw heen sprong, zou Mark Rutte dat ook kunnen doen.

Merkel kreeg misschien een zetje door van het Duitse Constitutionele Hof in Karlsruhe. Dat gaf de politieke leiders van de EU impliciet de opdracht zelf grote steunoperaties, die zij nodig vinden, te financieren, en de kastanjes niet door de Europese Centrale Bank uit het vuur te laten halen. Daar gaat dit nieuwe pakket over. Misschien bedoelde DNB-president hetzelfde met zijn kritiek op het vrijwel onbegrensde ECB-opkoopprogramma van nationale staatsobligaties.

Mark Rutte zou eenzelfde conclusie kunnen trekken en actief helpen de EU te redden en sterker te maken. Dan heeft Nederland invloed op het gemeenschappelijk lot. Daarvoor zou hij in eigen land moeten afrekenen met de kortzichtige boekhouderspraatjes over wij en zij en de deugdzaamheid.

Dan zou hij opnieuw – ook in de verkiezingsstrijd – moeten uitleggen dat Europa het enige huis is waarin wij wonen en kunnen bloeien. Dan moet hij ook zijn eigen partij daarvan overtuigen.

Zo niet, dan drijft Nederland pruttelend richting Nexit onder leiding van Thierry Farage. Als we daar de moed voor hebben.

Meer lezen?

Kan Nederland Europa eindelijk gaan zien als gemeenschap van waarden en mensen? Minister Hoekstra en premier Rutte trapten Zuid-Europa op de ziel met hun kille reactie op de hulpvraag van landen in doodsnood. Politiek Dagboek over hoe het Nederlandse beleid nog steeds het wezen van Europa ontkent. Lees het artikel