Ook als je wegkijkt ben je schuldig. Wat racisme en klimaatverandering met elkaar gemeen hebben

1.

Toen de witte politieagent Derek Chauvin 8 minuten en 46 seconden lang^* zijn knie in de nek van de ongewapende zwarte burger George Floyd duwde, en hem zo vermoordde, keek zijn collega Tou Thao weg. 

Thao hield de omstanders op afstand. Hij had gezien hoe Chauvin op Floyd was gaan zitten en wendde zich toen af. Hij hoefde het verder niet te zien, en hij greep niet in, ook al wist hij wat er zich achter hem afspeelde, ook al had hij de gevolgen kunnen voorzien. 

Floyd smeekte om zijn leven en Thao keek weg. 

Het politiegeweld in de VS komt voort uit racisme en kan voortbestaan door bewust wegkijken. Thao’s niet-willen-weten maakte hem medeplichtig; zijn afgewende blik was de opmaat voor Floyds dood.

2.

In The Fire Next Time, de beroemde brief van schrijver en burgerrechtenactivist James Baldwin aan zijn jonge neef over racisme in de VS, beschuldigt hij zijn witte landgenoten ervan de levens van honderdduizenden zwarten vernietigd te hebben. ‘And [they] do not know it and do not want to know it.’

Zelfs de witte Amerikanen die beter wisten, schreef Baldwin, vonden het moeilijk om zich daarnaar te gedragen. ‘People find it very difficult to act on what they know’, schreef hij. ‘To act is to be committed, and to be committed is to be in danger.’

Het gevaar waarop hij doelt, is dat de eigen identiteit van ‘onschuldige witte’ op losse schroeven zou komen te staan. Dat gevaar vermijden woog zwaarder dan het goede doen.

En daardoor blijft racisme voortbestaan. Ook in Nederland zijn er heel veel witte mensen die niet willen weten dat institutioneel racisme bestaat, misschien omdat ze het zich niet voor kunnen stellen, maar misschien ook omdat ze zich liever onschuldig wanen.

Dit niet-willen-weten maakt discriminatie, uitsluiting en geweld mogelijk. En zo is het al eeuwen.

3.

De Europeanen die het Amerikaanse continent koloniseerden en de oorspronkelijke bevolking uitroeiden, hadden geen idee welke culturele en intellectuele rijkdommen de oorspronkelijke bewoners hadden opgebouwd, en daar kwamen ze ook niet voor.

Toen Christoffel Columbus in 1492 aanmeerde op een van de Caribische eilanden, schreef hij opgewonden in zijn dagboek over de ‘vele kruiden en bomen die veel waard zijn in Europa voor kleurstoffen en voor medicijnen’.^*

Het deed hem ‘groot verdriet’, schreef hij, dat hij deze kruiden en bomen nog niet kende. Maar wat hem geen verdriet deed, en waar hij geen wezenlijke interesse in toonde, was het lot van de mensen die er al woonden. Hij wilde hen onderwerpen en tot slaaf maken. In een brief naar huis bejubelde hij de slavenhandel: ‘Laat ons in de naam van de Heilige Drie-eenheid alle slaven de wereld over sturen die verkocht kunnen worden.’

Racisme was een bouwsteen van het kolonialisme en van het gemondialiseerde kapitalisme dat eruit voortkwam

De Europese kolonisatie van Amerika begon met Columbus en werd mogelijk gemaakt door de slavenhandel. Witte mensen besloten dat de levens van mensen van kleur geofferd konden worden uit naam van ontwikkeling. Dat was een racistische uitvergroting van een ‘normale’ kapitalistische praktijk: rijkdom vergaren door uitbuiting van de natuur en van de mens. Zo was racisme een bouwsteen van het kolonialisme en van het gemondialiseerde kapitalisme dat eruit voortkwam.

Zoals de Nigeriaanse activist en architect Nnimmo Bassey eens opmerkte: ‘Er was energie nodig om de landbouw en de industrie in de westerse wereld te ontwikkelen. En daar werd menselijke energie voor gebruikt. Slaven werden […] uit Afrika gehaald. En nu [wordt er] olie gehaald. Van het bloed in de aderen van de slaven uit Afrika, tot palmolie tot aardolie: dit is één verhaal van exploitatie van het ene niveau naar het andere. En eerlijk waar, dit moet stoppen.’^*

4. 

Maar dat verhaal is nog steeds niet gestopt. Want ook nu nog gaat de uitbuiting door: van mensen én van olie. Een gevolg: de aarde warmt gevaarlijk op. Ook dat is een erfenis van racisme. 

Natuurlijk, klimaatverandering had ook kunnen ontstaan zonder racisme, maar het bestaan ervan maakte de ontwrichting van het klimaat een stuk waarschijnlijker, zoals het de dood van Floyd een stuk waarschijnlijker maakte. Als je ergens grote hoeveelheden olie uit de grond wilt halen, helpt het als je de mensen die op die olie wonen als minderwaardig kunt wegzetten.

Het fossiele kapitalisme produceert al eeuwenlang ongelijkheid. Niet toevallig staan in de mondiale ladder van welvaart zwarte mensen en mensen van kleur onderaan, wat betekent dat zij minder bijdragen aan de opwarming én minder middelen hebben om zich ertegen te weren. 

En natuurlijk speelt racisme ook vandaag de dag nog een rol in onze reactie op de realiteit van klimaatverandering. Ga maar na:

• Als de rampzalige toename van hitte en droogte die grote delen van Afrika treft in Europa had plaatsgevonden, zouden we klimaatverandering dan belangrijker vinden?
• Als het niet de oorspronkelijke bewoners waren die van hun eilanden in de Stille Oceaan werden verdreven door de zeespiegelstijging maar mensen uit Amsterdam, zou de Nederlandse regering dan meer doen?
• Als de toename van dodelijke hitte die voorspeld is voor Zuid-Amerika in zuidelijk Nederland zou optreden, zou het Brabantse provinciebestuur er dan anders uitzien?

Niet alléén racisme kan verklaren dat het antwoord op deze vragen ‘ja’ is. Ook nabijheid speelt een rol (gebeurt het ‘hier’ of ‘daar’?), en geld (wie rijk is kan zich tegen de opwarming weren, althans voor even). 

Maar het bestaan van racisme – het systeem dat mensen van kleur onderaan de sociale en economische hiërarchie plaatst en houdt – helpt wel te verklaren waarom we zo bar weinig doen, en waarom bosbranden in Australië hier groot nieuws zijn, maar overstromingen in Oost-Afrika niet.

5.

Ook klimaatverandering kan alleen voortbestaan door een massaal niet-willen-weten. 

Via ons energieverbruik, onze consumptie en ons voedsel zijn wij allemaal verbonden met een fossiel systeem dat de levens van mensen vernietigt – sommige levens vaker en sneller dan andere. Maar we ontkennen die medeplichtigheid liever dan ons ernaar te gedragen. We kijken liever weg.

Dit niet-willen-weten is geen domheid. Het is een bewuste keuze om bepaalde dingen niet te zien of niet te onderzoeken. Zoals De Speld het ooit samenvatte: ‘Dave gelooft niet in klimaatverandering, want dat is goedkoper.’

Wegkijken is niet per se kwaadwillig. Misschien heeft Dave geen geld. Wegkijken kan een overlevingsmechanisme zijn. Het kan ook een teken van machteloosheid zijn, omdat je misschien je bed niet meer uitkomt als je je bewust bent van alle problemen die je mede veroorzaakt en waar je weinig of niets aan kunt veranderen. 

We kiezen er collectief voor om wat we weten over het klimaat niet echt te laten doordringen

Individuen kunnen goede redenen hebben om weg te kijken, maar het structurele wegkijken van hele samenlevingen blijft onvergeeflijk. We kiezen er collectief voor om wat we weten over het klimaat niet écht te laten doordringen, de radicale consequenties ervan niet écht door te voeren.

Shell-CEO Ben van Beurden zei laatst: ‘Het stoort me enorm dat we worden gezien als een ongewenste speler in de energiesector of zelfs in de maatschappij.’^* Geen satire. De baas van Shell weet bij welk bedrijf hij werkt, maar hij kiest ervoor het niet te weten. Dat is niet alleen lucratiever, maar ook veiliger: zo kan hij vasthouden aan zijn zelfbeeld als ‘kracht voor het goede’.

Minister Carola Schouten (Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit) koos er afgelopen week voor om stikstofbeleid te introduceren dat er in het beste geval voor zorgt dat de helft van de kwetsbare natuur in Nederland in 2030 volgens de wet beschermd is. Dat is wegkijken met rampzalige gevolgen.

De keuze om onze kennis over het klimaat en de biodiversiteit niet centraal te stellen in de reddingspakketten die we introduceerden na de coronacrisis   – ook dat is een resultaat van niet-willen-weten. 

Telkens leidt de zelfverkozen onwetendheid tot geweld: tegen mensen in de Nigerdelta, tegen dier- en plantensoorten die onder stikstof bezwijken, tegen toekomstige generaties die door de opwarming geraakt worden. 

6.

Ik weet niet waarom Tou Thao wegkeek. Ik weet wel dat het voor hem een optie was en voor George Floyd niet. Wegkijken kun je doorgaans alleen doen als je mazzel hebt. Als je rijk bent, als je geen knie in je nek hebt, als je huis niet onderloopt. 

Dus we moeten ons niet alleen keren tegen racisme en klimaatverandering, in het besef dat die twee innig verbonden zijn. We moeten ook afrekenen met het bewuste niet-willen-weten dat beide mogelijk maakt. 

Baldwin begreep dat het racisme in de VS pas zou uitsterven als witte mensen zichzelf zouden zien zoals ze zijn: niet onschuldig. Ook voor het klimaat begint daar de verandering die al veel te lang op zich laat wachten.

Meer lezen?