Wat kan er vandaag veranderen in Zuid-Afrika?

Sam Thabo Thipe wijst naar de ingang van de verlaten mijn. Vandaag staakt hij precies honderdvijf dagen. Het eten is op, zijn twee kinderen raken ondervoed. De tienduizenden mijnwerkers in Rustenburg, een platinummijnstreek aan de rand van Johannesburg, zijn wanhopig, boos en blut. ‘We bidden elke dag dat er een einde aan deze staking komt. We gaan nu niet terug de mijnen in, we blijven vechten voor de verdubbeling van ons salaris,’ vertelt Sam - vergezeld van een groep kameraden aan de voet van mijnschacht Khuseleka One.

‘Genoeg is genoeg,’ roepen ze - een kreet die identiek is aan die van de politieke partij waar zij vandaag op zullen stemmen: de Economic Freedom Fighters (EFF).

Een zee van rode EEF-baretten heeft zich verzameld in township Ivory Park om een glimp op te vangen van hun ‘commander in chief,’ Julius Malema. Dat de radicale ex-jeugdleider van het ANC anderhalf uur op zich laat wachten, lijkt de menigte niet te deren. Onder luid applaus wordt Malema, gehuld in rode overall, op het podium ontvangen. De leider van de ultra-linkse Economic Freedom Fighters weet het publiek haarfijn te bespelen. Hij grapt over de corruptieschandalen en veelvrouwerij van de huidige president Jacob Zuma van het ANC. De vuisten gaan de lucht in als Malema belooft een einde te maken aan de ‘slaaflonen’ in de mijnen.

‘De EFF is de enige partij voor álle werknemers, voor de mijnwerkers en de landarbeiders,’ zo gonst zijn diepe stem door de speakers. Onder zijn rode baret schitteren zweetdruppels in het felle zonlicht. ‘We blijven vechten voor betere werkomstandigheden.’ De baretten juichen, er wordt gezongen en gedanst op de EFF-liederen.

ANC onder vuur

De EFF kent haar oorsprong in de mijngebieden rond Johannesburg, waar de oproerpolitie in 2012 met scherp op de stakers schoot. Julius Malema was als eerste ter plaatse om zijn steun aan de slachtoffers te betuigen, steun die hem nu tienduizenden stemmen oplevert. Malema houdt in zijn speeches nog immer het beeld van de 34 dode mijnwerkers in het droge gras van Rustenburg in leven. ‘Doe het voor de slachtoffers van Marikana,’ roept hij. Zijn stem slaat over van emotie.

Ze hebben het volk verlaten

Het ANC, ooit geleid door Nelson Mandela, ligt onder vuur. ‘Ze hebben het volk verlaten,’ vindt mijnwerker Sam. Corruptieschandalen, zoals de 16,5 miljoen euro overheidsgelden die in de villa van president Zuma verdwenen, vreten stemmen van de partij die sinds de eerste algemene verkiezingen in 1994 nooit minder dan 62 procent van de stemmen haalde. Nu lijkt de ondergrens van 60 procent nabij; een historisch dieptepunt voor het ANC. De partij die ooit streed voor de rechten van de zwarte onderklasse en afschaffing van apartheid, lijkt verdediger van de status quo geworden.

De macht van de blanken blijft groot

‘Na de bevrijding van Zuid-Afrika heeft het ANC hoge verwachtingen gecreëerd en mensen vol hoop op gelijkheid, werkgelegenheid en minder armoede achtergelaten,’ vertelt professor Daryl Glaser, hoofd van de afdeling politicologie aan de Universiteit van Witwatersrand, Johannesburg. ‘Ze hebben bij lange na niet geleverd wat ze beloofd hebben,’ vult hij aan. ‘Dit heeft diepgewortelde frustraties gevoed onder de mensen, aangewakkerd door het bewijs dat de elite - de regering - corrupt en vooral zelfverrijkend te werk gaat.’

De onvrede over het ANC is niet onterecht. ‘De werkloosheid onder de bevolking steeg van 20 procent tijdens het apartheidsregime naar rond de 25 procent werklozen die het land nu kent,’ verklaart Glaser. Daarnaast is 31 procent van de jeugd tussen de 15 en 24 werkloos en ongeschoold.

Ook heeft het ANC de groeiende inkomensongelijkheid niet kunnen tegenhouden. Aan de vooravond van de eerste multiraciale verkiezingen in 1994 ontving de rijkste 1 procent van de Zuid-Afrikanen 10,2 procent van al het inkomen, blijkt uit de Top Incomes Database. Ongeveer twintig jaar later is dat aandeel gestegen naar bijna 17 procent. ‘Ook al staat de zwarte middenklasse nu gelijk aan de blanke middenklasse, blanken hebben nog steeds een significante hoeveelheid onevenredige privileges, twintig jaar na de afschaffing van apartheid,’ legt Glaser uit. Zij beheren grotendeels de private sector, hebben hogere inkomsten en bekleden leidinggevende posities.

Van links aanvallen

De frustratie om raciale ongelijkheid en loze beloften is de brandstof van Julius Malema. ‘Onze mensen willen economische vrijheid,’ want ‘politieke vrijheid bleek zinloos zonder economische vrijheid,’ vertelt Malema na zijn optreden in Ivory Park. De vermoeidheid van wekenlang campagnevoeren tekent zijn gezicht.

We gaan het land terugpakken van de blanken en de elite en teruggeven aan het volk

Kapitaal moet terug naar het volk, door nationalisatie van sectoren die belangrijk zijn voor de Zuid-Afrikaanse economie. ‘We zullen de macht opnieuw verdelen, door banken en mijnen te nationaliseren. Dat is hoe we de macht van de elite zullen terugwinnen,’ betoogt hij zelfverzekerd. Ook landbouwgrond moet herverdeeld worden, volgens Malema. Land is voor 20 procent in handen van de zwarte bevolking. Het overige deel van landeigenaren is overwegend blank, terwijl zij 9 procent van de Zuid-Afrikaanse bevolking uitmaken. ‘We gaan het land terugpakken van de blanken en de elite en teruggeven aan het volk.’

De EFF is niet de eerste partij die het ANC van links aanvalt, weet Glaser. Maar het is wel de eerste die in staat is de verwachte 5 procent van de stemmen te krijgen. Voor het eerst wordt het ANC serieus uitgedaagd door enerzijds oppositiepartij Democratic Alliance op centrum-rechts (een gepeilde 22 procent van de stemmen), die zich onderscheid met economisch liberale ideeën die vooral aansluiten bij de goed opgeleide, werkende middenklasse, en anderzijds de EFF op links. Zwarte, teleurgestelde ANC-stemmers stappen met moeite over naar de DA, omdat een deel van de oude regerende apartheidspartij hierin is opgegaan. De EFF biedt een ander alternatief: ‘Het is een combinatie van raciaal nationalisme, populisme en extreem linkse politiek,’ aldus Glaser.

‘Kiss the boer’

Ondanks zijn spottende retoriek over president Zuma, heeft Malema zelf verre van schone handen. Veelvuldig aangeklaagd voor corruptie en afpersing, werd hij in 2012 weggestuurd als jeugdleider bij het ANC nadat hij het lied ‘Kill the Boer’ zong. Met het oorspronkelijk anti-apartheidsstrijdlied jaagt Malema nu nog steeds de blanke boeren van Zuid-Afrika de stuipen op het lijf. Inmiddels zingt hij, na een gerechtelijke berisping, ‘Kiss de Boer,’ terwijl hij met zijn handen een pistool imiteert en de menigte reageert met ‘Raadadangdang.’

Zijn partij is de Jack Russel van de Zuid-Afrikaanse politiek: klein maar mateloos storend voor de grote partijen. Malema’s radicale plannen om te nationaliseren en land te onteigenen roepen bij sceptici een vergelijking met Zimbabwe op, al beweert Malema dat er aan zijn landonteigeningsplannen een democratisch proces ten grondslag ligt. ‘Iedereen zal mogen deelnemen aan de herverdeling,’ benadrukt hij.

Of het ooit zover komt, is maar de vraag: het ANC beschikt nog altijd over een zeer trouwe achterban. Met net op of onder de 60 procent lijkt het ANC in ieder geval verzekerd van een flinke meerderheid. De stemmen zijn en blijven afkomstig van de zwarte, iets oudere bevolking of uit ruraal gelegen gebieden waar Malema’s radicale opvattingen nog niet zijn doorgedrongen. Die stemmers zullen het ANC wederom naar een overwinning leiden. Al is het net iets minder vanzelfsprekend dan voorheen.