Zain (12) klaagt z’n ouders aan omdat ze hem op deze wereld hebben gezet (en nog twee films over kinderen in de knel)

Als Sahar (11) voor het eerst ongesteld wordt, steelt haar broer Zain (12) een pak maandverband voor haar. Het kopen zou te veel opvallen: als hun ouders erachter komen dat ze vruchtbaar is, wordt ze uitgehuwelijkt aan de hoogste bieder. Dat is Assad, de eigenaar van de buurtwinkel; hij heeft twee kippen te besteden. 

Dat Zain het bloeden ontdekte is niet gek. Hij en Sahar slapen, samen met een dozijn andere broertjes en zusjes, tegen elkaar aan op de vloer van het krappe appartement van hun ouders in Beiroet.

Die ouders zijn getraumatiseerde vluchtelingen en zitten, zonder papieren – Zain heeft geen verjaardag –, gevangen in een van de Palestijnse sloppenwijken van de stad. Tegen elkaar praten ze nauwelijks nog, tegen hun kinderen schreeuwen ze. Om geld te verdienen, weekt zijn moeder kleren in water met verpulverde pijnstillers. Die smokkelt ze vervolgens tijdens bezoekuren de lokale gevangenis in. Zain moet de pillen voor haar regelen en werkt daarnaast lange dagen als loopjongen voor Assad, die zijn zusje paait met gratis pakjes noodlesoep.

Zain (12) klaagt zijn ouders aan omdat ze hem op een wereld zoals deze hebben gezet

Geen kind is een eiland. En, zo vertelden jeugdzorgers, ouders en therapeuten sinds ik vorig jaar over de jeugdzorg begon te schrijven keer op keer, context is alles. Begrijpen waarom een kind knel zit, begint bij luisteren naar dat kind, maar tegelijk ook zo ver mogelijk om hem of haar heen kijken. Naar de ouders, naar de grootouders. Naar de keuzes die zij maakten – of die voor hen werden gemaakt. 

Dat is ook de rode draad in een aantal indrukwekkende films die ik de laatste tijd zag, over kinderen wier kind-zijn werd gesmoord in Libanon, Nieuw-Zeeland en de Verenigde Staten. Te beginnen met Capernaum (2018) van de Libanese regisseur Nadine Labaki. Die vertelt het verhaal van Zain, die intussen heeft besloten zijn zusje te redden uit de 30-jarige handen van Assad, door samen met haar weg te lopen.

Hij begint tussen het dealen en sjouwen door eten, water en geld voor twee buskaartjes te verzamelen. Als de dag daar is – hij heeft een kleine tas gepakt, de bus wacht beneden op straat – rent Zain de vijftien trappen naar hun appartement op. Sahar, kom!

Maar moeder heeft het bloed opgemerkt en Assad gebeld. Sahar wordt, tierend, aan haar haren vastgehouden, door haar ouders naar beneden gewerkt en achter op de brommer van Assad gezet. Zain rent achter de brommer aan, verliest de brommer uit het zicht, maar blijft rennen; hij loopt weg van huis en besluit nooit meer terug te komen.

In een pretpark aan de andere kant van de stad ontmoet Zain schoonmaker Rahil, een Ethiopische vluchteling die stiekem in een boodschappentrolley haar baby meeneemt naar het werk. Niemand mag ontdekken dat ze hem heeft; haar vervalste werkvergunning staat op het punt te verlopen en de criminele bende die een nieuwe vergunning voor haar kan regelen, verhandelt ook baby’s op de illegale adoptiemarkt.

Zain en Rahil vinden elkaar in de clusterfuck van afhankelijkheid van mensen die je slecht behandelen. In geen papieren hebben – en daarmee geen rechten. Als Zain in een gevecht belandt en wordt opgepakt voor geweldpleging, bestaat hij wrang genoeg voor het eerst ook op papier. Die macht wendt hij aan: hij klaagt zijn ouders aan omdat ze hem op een wereld zoals deze hebben gezet.

Ricky, de vleesgeworden Eric Cartman die niet in het jeugdzorgsysteem past

Capernaum is de naam van een Bijbelse stad, maar betekent ook ‘chaos’, die ontzagwekkend verbeeld wordt. Een prettige volgorde is dan ook om als volgende film Hunt For The Wilderpeople (2016) van regisseur Taika Waititi aan te zetten, een lichtvoetige tragikomedie uit Nieuw-Zeeland. Ook deze film draait net zo veel om de context als om het kind. Een kind zo innemend en droogkomisch (ik telde: drie keer hardop ‘ghehehe’ gezegd in de eerste minuut) dat zijn streken en rebellie volkomen begrijpelijk worden en het jeugdzorgsysteem waarin hij vastzit op momenten belachelijk.

Ricky Baker (13) is een vleesgeworden Eric Cartman, hetzij iets minder kwaadaardig, die in zijn zoveelste pleeggezin terechtkomt, dit keer midden in de rimboe. Hij wordt daar geplaatst door een blaffende jeugdzorgmedewerker, die onder het mom van haar geliefde slogan ‘no child left behind’, alles in het werk stelt om de kinderen, maar toch vooral haar eigen reputatie, te redden.

Ricky’s pleegmoeder stelt hem op zijn gemak door hem de ruimte te geven, iets wat hij in eerdere gezinnen niet gewend was. Er zijn geen flashbacks, er wordt zelfs niet veel over zijn verleden gepraat, maar uit de manier waarop Ricky reageert op zijn nieuwe pleegouders wordt de context glashelder. 

Alles aan Ricky schreeuwt ‘stad’; zijn felrode Ed Hardy-hoodies, gouden sneakers, voorkeur voor bewerkt voedsel en totale gebrek aan survivalskills – hij probeert ’s nachts weg te lopen, maar keert nog voor het ontbijt terug. Zijn pleegmoeder staat glimlachend een ei voor hem te bakken; dit dacht ze al.

Na de aanvankelijke horde van de rimboe, vindt Ricky zijn draai. Dan is er een voorval en wordt besloten dat hij moet worden overgeplaatst naar een nieuw gezin.

Zoals Zain loopt ook Ricky weg om te ontkomen aan de keuzes die volwassenen voor hem blijven maken. Hij trekt het bos in, zijn chagrijnige pleegvader in zijn kielzog, de jeugdzorgnazi en een aantal prijsjagers daar weer achteraan. Scherpe en grappige kritiek op het Nieuw-Zeelandse jeugdzorgsysteem, zonder cynisch te worden. Je voelt steeds: dit zijn allemaal mensen die ook maar hun best doen, binnen een systeem dat hen daar soms van weerhoudt.

Cyntoia, die op haar zestiende in de gedwongen prostitutie zat en een 43-jarige klant doodschoot

Met je hart opnieuw verwarmd heb je een buffertje om te gaan kijken naar de Amerikaanse documentaire Murder to Mercy: the Cyntoia Brown Story op Netflix. Waar Capernaum en Hunt For The Wilderpeople vooral laten zien hoe context een kind vormt, laat deze docu zien waar dat in extremis toe kan leiden – en hoe je een op het oog verloren leven vervolgens weer opbouwt.

Bijzonder: Cyntoia werd de afgelopen zestien jaar dagelijks gevolgd door een cameraploeg, ingehuurd door haar advocaten, die meenden dat haar verhaal zo belangrijk was dat iedereen het zou moeten zien. Waarom?

Op haar zestiende schiet Cyntoia, die seksueel uitgebuit wordt door haar oudere vriend met de passende naam Kut, een man dood. Hij had haar voor betaalde seks opgepikt bij een tankstation en liet haar thuis al zijn pistolen zien. 

Haar uitleg: ik was bang dat hij mij zou neerschieten. Het fysieke bewijs toont echter dat de man lag te slapen op het moment van de moord. Hoe gegrond was Cyntoia’s angst? 

Cyntoia wordt berecht als volwassene en krijgt levenslang. Vervolgens volgen we haar jarenlang in de gevangenis, zien we haar (op)groeien en veranderen – en daarmee ook haar zaak. Je ziet haar in gesprek met haar adoptiemoeder, die altijd had geprobeerd Cyntoia sterk te houden – maar sinds de veroordeling zijn de rollen omgedraaid.

Je ziet haar met haar biologische moeder, zelf slachtoffer van seksueel misbruik en geweld, die met lede ogen aanschouwt hoe de geschiedenis zich herhaalt. Met haar psycholoog, die Cyntoia foto’s toont en haar vervolgens vraagt wat ze erin ziet. De foto: een man en een vrouw, in een redelijk neutrale positie. Cyntoia: ‘Zij wil weg bij hem, hij heeft geen respect voor haar.’

Dit is geen zwart-witverhaal over schuld of onschuld, maar over trauma dat wordt overgedragen van generatie op generatie

Vanaf het moment dat de jury zich uitspreekt over de schuldvraag, rijzen er nieuwe vragen. Wat doet generationeel trauma met een mens? Welke invloed heeft het foetaal alcoholsyndroom op je vermogen goede keuzes te maken? Waarom is de wet eigenlijk de wet, en wie bepaalt dat? 

Dit is geen zwart-witverhaal over schuld of onschuld, maar over trauma dat wordt overgedragen van generatie op generatie. Want de moeder en grootmoeder van Cyntoia werden ook misbruikt, mishandeld en seksueel uitgebuit, worstelden met verslaving. Je begint te zien hoe hun levensverhaal de inleiding was voor dat van Cyntoia. En wat je daar vervolgens als advocaat mee kunt.

Capernaum, Hunt for the Wilderpeople en Murder to Mercy zijn drie totaal verschillende films, die op hun manier allemaal slagen in dezelfde missie: een ingewikkeld en genuanceerd beeld schetsen van wie en wat er allemaal bij een kind hoort.

Capernaum en Hunt For The Wilderpeople zijn te zien via Amazon Prime, Murder to Mercy: the Cyntoia Brown Story staat op Netflix. 

Meer lezen?