Een leefbare aarde na 2030? Alleen als we nu enge dingen durven en doen

Radicaal ingrijpen is nu onvermijdelijk. Het is aan ons om nieuwe gesprekken aan te gaan waarin we de waarheid onder ogen zien, maar ook het geduld en de zorg opbrengen die nodig zijn om onze bedoelingen om te zetten in daden van betekenis.

We moeten beginnen aan een overgang naar een nieuw soort ecologisme dat een afspiegeling is van hoe het milieu echt werkt. Niet te koop lopen met individualisme of morele superioriteit, maar een uitvoerbaar stappenplan opstellen voor een nieuwe manier van leven, gebaseerd op collectieve steun en rechtvaardigheid voor iedereen.

Het komende decennium zullen we te maken krijgen met verbeelding, maar ook met verwoesting, die waarschijnlijk een diepgeworteld, langdurig gevoel van angst zal opwekken binnen de beschaving. Bepaalde situaties en plekken geven ons altijd al een ongemakkelijk gevoel: donkere, verlaten trappenhuizen, parkeerplaatsen langs de snelweg, de nasleep van een relatiebreuk. Dat noem je liminale plaatsen.

We zijn op een punt aanbeland waarop de problemen van de wereld niet opgelost kunnen worden door het overheersende denkbeeld

Als je langer dan een paar minuten in zo’n liminale plaats, in zo’n overgangssituatie zit, krijgt je reptielenbrein de neiging om te vluchten. Er gaan alarmbellen af, er is iets niet in de haak. Omdat die plaatsen niet voldoen aan ons beeld van hoe de wereld behoort te werken, vinden we ze griezelig. Liminale plaatsen zijn tijdelijk, onaf en onheilspellend. Ze bevatten zo veel mogelijkheden dat het soms angstaanjagend is.

Op dit moment is onze hele planeet zo’n liminale plaats. We beginnen te beseffen dat radicale verandering onvermijdelijk is, maar we weten nog niet precies hoe. Toch is deze tijd noodzakelijk voor ons, als soort, om erachter te komen wat er van ons zal worden.

De westerse beschaving is toe aan radicale verandering

Samantha Earle is filosoof aan de University of East Anglia en heeft zich gespecialiseerd in dit onderwerp. Zij is ervan overtuigd dat de westerse beschaving toe is aan radicale verandering. Het gesprek dat ik in het kader van dit boek met haar voerde, was enorm verhelderend. Filosofen spreken graag van het ‘denkbeeld’, een kader dat vorm geeft aan de maatschappij.

Earle maakt zich geen illusies; ze weet dat het niet makkelijk zal worden om dingen te veranderen. Maar net zoals klimaatwetenschappers zeker weten dat onze levenswijze zal leiden tot de verwoesting van de systemen die het leven op aarde mogelijk maken, weet zij zeker dat de huidige kaders van onze beschaving geen stand kunnen houden.

‘We zijn op een punt aanbeland waarop de problemen van de wereld niet opgelost kunnen worden door het overheersende denkbeeld,’ aldus Earle. ‘We bevinden ons in een periode van afbraak.’

Dat deze afbraak in onze maatschappij precies samenvalt met de afbraak van onze atmosfeer en ecosystemen, is geen toeval. Door middel van ons dagelijkse denken en doen gaan we continu op de oude voet verder. Het meeste daarvan gebeurt onbewust of uit gewoonte, of omdat nieuwe manieren van denken en doen een risico met zich meebrengen dat we nu niet willen nemen. Maar alles wat we elke dag doen is een keuze, en dat betekent dat een andere keuze ook tot de mogelijkheden behoort.

Volgens Earle is ‘het grootste probleem van de maatschappij dat we niet eens inzien dat we er een bepaald denkbeeld op na houden, dat het niet per se zo hoeft te zijn’. Zolang alles normaal verloopt, ‘hebben we geen kritisch bewustzijn en het vermogen om onze fantasie radicaal aan het werk te zetten’.

Daarom zijn tegenstanders van radicale verandering erin geslaagd maatregelen om het milieu te beschermen of de gevolgen van klimaatverandering terug te draaien, weg te zetten als persoonlijke offers.

We richten ons bijvoorbeeld op de nadelen van met de trein gaan in plaats van een auto te delen, en komen niet op het idee dat we ook naar een wereld toe zouden kunnen werken waarin autorijden gewoonweg niet meer bestaat omdat steden zijn ingedeeld met de mens in gedachten. We kiezen ervoor de fossielebrandstofindustrie te blijven bekostigen omdat die bedrijven miljarden hebben gespendeerd om ervoor te zorgen dat ons leven gemakkelijker wordt als we hun producten kopen.

We voelen ons niet voor niets goed bij onze status quo: die maakt het dagelijks leven makkelijker te organiseren, zeker nu er nog geen alternatief bestaat

We voelen ons niet voor niets goed bij onze status quo: die maakt het dagelijks leven makkelijker te organiseren, zeker nu er nog geen alternatief bestaat. Of liever gezegd, nu machthebbers zich verzetten tegen het creëren van een betere wereld.

Midden in een liminale plaats is echter alles mogelijk. ‘Een liminale plaats is een tijd van enorme onzekerheid, waarin de basisbeginselen van onze manier van leven, waar onze maatschappij naar is ingericht, niet meer logisch zijn,’ aldus Earle. ‘Het gaat er niet alleen om dat we geen wijs kunnen worden uit de problemen waarmee we te maken hebben. We kunnen ze niet eens bevatten. Eigenlijk zweef je maar wat, met diepgaande gevolgen. Je hebt nog wel een denkbeeld, alleen werkt dat niet, en je hebt er nog geen vervanging voor. Dus kan het alle kanten nog op.’

Stap 1: erkennen dat het ongemakkelijk is

De eerste stap om hier doorheen te komen is erkennen dat we in een ongemakkelijke positie zitten, als individu en als maatschappij. Dat ongemak wakkert creativiteit aan. Het helpt ons helder naar de mogelijkheden te kijken en iets beters te bedenken.

Radicale verandering is niet iets waar de meeste mensen in hun vrije tijd graag aan denken. Het is onaangenaam om erbij stil te staan hoe snel onze planeet verandert in een nieuwe, gevaarlijkere versie van zichzelf. We willen niet denken aan de tere balans tussen natuurrampen en onze drang naar een beter leven, maar we zullen wel moeten.

Dus hoe gaan we nu verder? Hoe gebruiken we die existentiële angst als drijfveer om een nieuw pad te visualiseren? En hoe gaan we zorgen dat dat pad er echt komt?

‘Klimaatverandering is eerst en vooral te wijten aan onze relatie met de toekomst,’ vertelde auteur en filosoof Alex Steffen me toen ik net begonnen was met het schrijven van dit boek. ‘Ons toekomstbeeld is vrijwel helemaal cultureel bepaald. Als we ons culturele perspectief niet kunnen aanpassen en niet gaan inzien dat we duurzaam moeten leven, zal er niets terechtkomen van wat er verder moet gebeuren.’

Uit een recent onderzoek kwam een plan naar voren voor het soort verandering waar Steffen op doelt.^* ‘Het gaat om veel meer dan gebruikmaken van zonne- of windenergie,’ aldus Johan Rockström,^* de hoofdauteur van het onderzoek. ‘Het gaat om snelle decarbonisering, plus een revolutie binnen de voedselproductie, plus een revolutie op het gebied van duurzaamheid, plús het snel opschalen van technieken [om koolstofdioxide te verwijderen].’

Volgens Rockström en zijn team moeten we in 2030 de wereldwijde uitstoot gehalveerd hebben en moet dat aantal dan in 2040 nog eens gehalveerd zijn, en dat aantal nog eens in 2050. Zelfs dan hangt het er nog om of we de opwarming van de aarde beperkt kunnen houden tot 1,5 graad, zoals de wereldleiders in Parijs zijn overeengekomen.

Tegen de tijd dat het zover is, zijn mijn kinderen nog maar een paar jaar ouder dan ik nu. Zeke mag pas in 2034 stemmen. Als we niets doen, hebben we tegen die tijd geen kans meer om de wereld leefbaar te houden.

Natuurlijk weten we niet hoe het echt zal uitpakken, maar we kunnen wel onderbouwde inschattingen maken. Meteorologen zoals ik zijn het gewend om de toekomst te voorspellen, op een manier die de meeste andere professionals niet beheersen. We kunnen overzien wat voor weerbeelden er in de toekomst kunnen optreden en wat voor gevolgen die zullen hebben.

Tot nu toe zijn we er niet goed in geslaagd ons voor te stellen hoe het weer over vele jaren van invloed zal zijn op de maatschappij. Maar het onderzoek van Rockström levert voor het eerst een eenvoudig beeld op: ingrijpende veranderingen, ingedeeld per decennium, de komende dertig jaar.

Er zijn maar weinig mensen die al in deze toekomstige wereld leven. En nog minder mensen die inzien dat onze huidige levenswijze ingrijpend moet veranderen.

Geen van hen is zo beroemd, of zo invloedrijk, als Greta Thunberg.

Wat Greta Thunberg in gang heeft gezet

Dat Greta, een zeventienjarig meisje uit Zweden, een van de machtigste mensen op aarde is, toont wel aan dat de oude regels niet meer van toepassing zijn.

Haar vermogen om op een ontwapenende manier de waarheid uit te spreken over onze klimaatramp gaat veel verder dan haar toewijding om klimaatneutraal te leven. Haar kracht schuilt erin dat ze weet dat deze manier van leven alleen iets betekent als die een radicale, systematische verandering teweegbrengt.

Omdat het zo eenvoudig is wat ze doet, kan iedereen meedoen. Ze heeft ons een uitweg uit deze liminale plaats laten zien. Onlangs bleek uit onderzoek dat een op de vijf mensen in de westerse wereld zegt nu minder te vliegen door de beweging die Greta mede in gang heeft gezet.^*

Er is zelfs een nieuwe term uit Zweden overgewaaid: flygskam, oftewel vliegschaamte. De luchtvaartindustrie daar, opgebouwd op de belofte van oneindige economische groei, begint bang te worden. SAS, de Zweedse nationale vliegmaatschappij, noemt dit het Greta-effect.

Vertegenwoordigers van alle negenentwintig bedrijven op de Zweedse aandelenbeurs zeggen dat het vliegverkeer in het land waarschijnlijk zijn hoogtepunt heeft bereikt, omdat mensen steeds meer gaan inzien dat er op de korte termijn nog geen goed alternatief voor kerosine bestaat. Accu’s zijn te zwaar voor het vliegverkeer zoals we dat nu kennen. Daar hoef je geen natuurkundige voor te zijn.

We zitten nog steeds in de ontkenningsfase, stelt Greta Thunberg

De eerste keer dat ik Greta zag, was ’s avonds laat. Een figuurtje in een blauwe jas dat in mijn woonkamer een briefje stond te lezen dat mijn peuters en ik voor haar gemaakt hadden. Zij en haar vader, Svante, waren vanuit Iowa City naar mijn huis in Minnesota gekomen om even uit te rusten, in een Tesla die ze van Arnold Schwarzenegger te leen hadden.

De maanden daarvoor had ze het Europees Parlement in Brussel toegesproken, was ze in het Verenigd Koninkrijk op een boot gestapt om de Atlantische Oceaan over te steken, had ze een toespraak gehouden voor diverse wereldleiders op de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in New York, had ze de grootste klimaatbijeenkomst in de geschiedenis voorgezeten in Montreal en een beroemd varken dat symbool staat voor het veganisme ontmoet in Ontario.

We maken onszelf nog steeds wijs dat we al genoeg doen, dat het allemaal wel meevalt, dat we niet moeten doen alsof de nood aan de man is

De volgende middag zou ze vertrekken naar Pine Ridge en Standing Rock in South Dakota, om kennis te maken met de mensen die haar geïnspireerd hadden deze reis te maken. Kortom, ze was moe.

Toen ze bij me verbleef, hebben we samen ontbeten en een wandeling gemaakt. Heel normaal voor twee volwassenen, twee peuters en een tiener. Het was herfst, en het motregende. Roscoe was aan het zeuren, omdat we hem in zijn rode bolderkar meetrokken en hij niet mocht fietsen.

Verder was het een dag als alle andere. Het voelde alsof Greta en haar vader gewoon vrienden waren die een weekend kwamen logeren. Tijdens onze wandeling vatte Greta de belangrijkste punten uit haar speeches voor me samen. We zitten nog steeds in de ontkenningsfase, zei ze. We maken onszelf nog steeds wijs dat we al genoeg doen, dat het allemaal wel meevalt, dat we niet moeten doen alsof de nood aan de man is.

Dat heb ik wel meer mensen horen zeggen, maar om het direct van haar te horen, in mijn eigen buurt, met mijn jongste kind in een bolderkar en mijn oudste op mijn arm, op een moment dat alles waarvan ik houd zo kwetsbaar en vergankelijk aanvoelde dat het leek alsof het elk moment kon verdwijnen, trof me als een mokerslag.

Haar historische VN-toespraak: we moeten het systeem veranderen

Slechts een paar weken nadat Greta in augustus 2018 met haar schoolstaking begon bij het Zweedse parlement in Stockholm, sprak de destijds vijftienjarige wereldleiders toe op de klimaattop van de VN in Polen.

Ze sprak met de morele duidelijkheid van een hele generatie die is veroordeeld tot een toekomst vol wanhoop:

‘Onze samenleving wordt opgeofferd voor een kleine groep mensen die heel veel geld willen verdienen. Onze biosfeer wordt opgeofferd zodat rijke mensen in landen zoals het mijne in luxe kunnen leven. Velen moeten lijden om de luxe van de weinigen te bekostigen.

In 2078 vier ik mijn vijfenzeventigste verjaardag. Als ik dan kinderen heb, zijn ze die dag misschien bij mij. Misschien vragen ze me dan naar u. Misschien vragen ze dan waarom u niet hebt ingegrepen toen er nog tijd was. U zegt dat u bovenal van uw kinderen houdt. Toch ontneemt u hun hun toekomst waar ze zelf bij staan.

Velen moeten lijden om de luxe van de weinigen te bekostigen

Tot u zich gaat richten op wat er moet gebeuren in plaats van op wat er politiek gezien mogelijk is, is er geen hoop. We kunnen een crisis niet oplossen zonder te erkennen dat er sprake van een crisis is. We moeten de fossiele brandstoffen in de grond houden en ons concentreren op wat rechtvaardig is.

Als het zo moeilijk is om oplossingen te vinden binnen het systeem, moeten we het systeem zelf misschien veranderen. We zijn hier niet om wereldleiders om medeleven te smeken. In het verleden hebt u ons genegeerd en dat zult u nu weer doen. We raken door onze smoesjes heen en de tijd dringt.

We zijn hier om u te laten weten dat er dingen gaan veranderen, of u dat nou wilt of niet. De echte macht ligt bij het volk.’

Met deze woorden bracht Greta Thunberg een wereldwijde revolutie op gang. Sinds deze toespraak hebben tientallen miljoenen mensen van alle leeftijden in honderddrieëntachtig landen zich aangesloten bij haar klimaatstaking. Ze zijn geïnspireerd door haar heldere visie van een wereld waarin het niet alleen mogelijk is om te overleven, maar die ook opbloeit.

Mensen willen hoop. Ze willen gevraagd worden iets groots te doen. Ze willen een kans om moedig te zijn, een kans om vorm te geven aan hun eigen toekomst. Dat is nu nog mogelijk.

Inwoners van rijke landen zijn eindelijk klaar om te luisteren

Natuurlijk is dit opmerkelijke moment in de geschiedenis niet zomaar ineens ontstaan. Eeuwenlang hebben miljoenen mensen, voornamelijk aangevoerd door gekleurde vrouwen, hiervoor de basis gelegd.

‘Ik zeg niets nieuws,’ schreef Thunberg in een Facebookbericht, een paar maanden na het begin van haar staking die is geïnspireerd op de staking van jongeren in de VS tegen klimaatverandering en wapengeweld. ‘Ik zeg gewoon wat wetenschappers al tientallen jaren zeggen.’

Bij de klimaatonderhandelingen van de Verenigde Naties zijn de opmerkingen van kinderen van het zuidelijk halfrond, waar bossen verwoest worden en extreem weer het normale bestaan bedreigt, jarenlang genegeerd. Dat Greta’s boodschap nu wel blijft hangen, komt volgens mij doordat de milieuschade die rijke landen al eeuwenlang aan armere landen toebrengen, zich nu eindelijk op de plaats van oorsprong begint te wreken.

We moeten openstaan voor een wereld die we nu nog niet kunnen bevatten

We weten dat jongere generaties ervan op aan moeten kunnen dat ze een wereld erven waarin ze kunnen overleven. Omdat die toekomst nu wankelt, kan Greta indruk maken met de taal die al tientallen jaren gebezigd wordt door mensen die strijden voor een rechtvaardig milieu.

De productie en het gebruik van fossiele brandstoffen hebben complete gebieden weggevaagd, door mijnbouw op bergtoppen, een verhoogde kans op kanker door vervuiling of giftig grondwater. Plaatsen zoals de bossen en rivieren in de Appalachen en het Amazonegebied, de kolenexporthavens in Australië en de woonwijken in Flint in Michigan.

De boodschap van Greta is nog net zo helder als altijd: onze toekomst staat niet ter discussie. We verdienen het allemaal om te overleven en te floreren. Greta’s opmars als de feitelijke leider van een wereldwijde jeugdbeweging toont wel aan dat de zaken veranderd zijn. We weten allemaal allang dat er zoiets als klimaatverandering bestaat en we weten ook allang wat de oplossingen zijn: het gebruik van fossiele brandstoffen afbouwen, de landbouw hervormen en ons leven opnieuw inrichten.

De oplossingen zijn nog hetzelfde als altijd. Maar er is iets belangrijks veranderd aan deze beweging: we zijn eindelijk klaar om te luisteren. Tijdens onze wandeling in de regen vroeg ik aan Greta hoe het systeem er volgens haar uit zou zien als we alles veranderd hadden. ‘Dat weet ik niet,’ zei ze, ‘dat moet nog uitgevonden worden.’

Het vergt moed om te proberen de wereld te veranderen, maar het vergt nog meer moed om toe te geven dat we nog niet weten hoe dat moet. Zowel in haar werk als privé, bij mij en mijn gezin, straalt Greta uit dat ze het tegelijkertijd wel en niet weet. Dat ligt ten grondslag aan het werk dat ons nog te doen staat en het recept voor hoe we dat moeten bereiken: we moeten openstaan voor een wereld die we nu nog niet kunnen bevatten.

Greta is een normaal meisje, ze gedraagt zich niet als een beroemdheid. Wat haar zo bijzonder maakt, is dat ze zich heeft ingelezen over klimaatwetenschap en haar leven daarnaar inricht.

De wetenschap is op zichzelf al revolutionair genoeg. Waar zij mee bezig is, valt haar duidelijk zwaar. De week dat ze bij mij thuis was, greep ze net naast de Nobelprijs voor de Vrede. Het is moeilijk voor te stellen hoeveel druk de wereld op haar schouders legt. Haar uitlatingen zijn uniek, van een uniek persoon op een uniek moment in de geschiedenis. Ze blijft benadrukken dat deze beweging voor klimaatrechtvaardigheid niet om haar draait, maar om iedereen.

Omarm je innerlijke Greta

De stakende kinderen proberen je niet te inspireren of zelfs maar te imponeren. Eigenlijk zouden zij niets hoeven doen. De volwassenen zouden namens hen moeten optreden. Hun daden zaaien geen verdeeldheid, ze zijn volstrekt logisch. Het zijn juist de volwassenen die, door te ontkennen wat er op dit moment nodig is, verdeeldheid zaaien.

Greta heeft de wereld als geen ander aangespoord om zich voor te bereiden op het belangrijkste probleem in de geschiedenis van de mensheid. Sommigen zien haar daardoor als held, anderen als schurk. Dat ligt er maar net aan of ze de harde waarheid die ze verkondigt, willen aanvaarden.

In een normalere tijd zouden wereldleiders tientallen jaren geleden het advies van wetenschappers al hebben opgevolgd, toen ze voor het eerst waarschuwden dat de hele basis van onze wereldeconomie in een rap tempo tot massasterfte zou leiden.

In een normalere tijd zou een hele generatie jonge mensen in de wereld nu geen last hebben van pre-traumatisch stresssyndroom en zich afvragen of ze nog wel een toekomst hebben.

In een normalere tijd zou Greta nooit een stap in mijn woonkamer hebben gezet of met mijn zoontjes hebben gespeeld.

Nadat zij en haar vader vertrokken waren, drong het tot me door dat haar menselijkheid haar zo gevaarlijk maakt voor de status quo. Diezelfde eigenschap zie ik terug bij veel mensen in mijn beroeps- en privéleven. Soms herken ik die ook bij mezelf. Als we allemaal die revolutionaire menselijkheid van Greta in ons hebben, wat let ons dan om die te omarmen?

Dit is een voorpublicatie uit De toekomstige aarde (2020), geschreven door Eric Holthaus en uitgegeven door HarperCollins. Vertaling: Erica Disco

Meer lezen?