Beste nieuwsmedia, versla de VS niet langer als een democratie

Het probleem met de val van een democratie is dat hij niet gebeurt, zoals een hoosbui of storm, maar zich ontvouwt, zoals de verandering van het klimaat. 

Vrijheden worden niet geschrapt, ze worden ingeperkt en aangetast – totdat ze eroderen. Grondrechten worden niet afgeschaft, ze worden ondermijnd en met voeten getreden – totdat het privileges zijn. Waarheden worden niet verboden, ze worden beschimpt en betwist – totdat iedereen zijn eigen waarheid heeft.

Een democratie struikelt niet, ze glijdt af.

Het probleem met nieuws is dat het vooral oog heeft voor wat er gebeurt en veel minder voor wat zich ontvouwt. Nieuws toont de wereld ten diepste als waanzin en willekeur, ongevoelig voor structuur en patroon. Nieuws is als een dagboek zonder geheugen of toekomstperspectief: het vertelt over vandaag, terwijl het gisteren alweer vergeten is en doet alsof morgen niet bestaat. Nieuws waarschuwt, waarschuwt, waarschuwt, maar vergeet onmiddellijk weer waarvoor – en leert zodoende niet van zijn eigen sirenes.

Al vier jaar lang, sinds het aantreden van Donald J. Trump als president, wreekt deze tekortkoming van nieuws zich als nooit tevoren. 

Al vier jaar lang is het nieuws uit de Verenigde Staten wat je krijgt als je een Noord-Koreaanse obsessie met het staatshoofd combineert met het verdienmodel van Rupert Murdoch. Een krankzinnige persoonlijkheidscultus met reclameblokken tussendoor. Een presidentiële hypnose, mede mogelijk gemaakt door Procter & Gamble en Amazon. 

Al vier jaar is het nieuws uit de VS wat je krijgt als je een Noord-Koreaanse obsessie met het staatshoofd combineert met het verdienmodel van Rupert Murdoch

Een totalitaire twittercratie waarin we van incident naar rel, naar tweet, naar calamiteit, naar krankzinnigheid, naar leugen, naar crisis, naar verbazing, naar uithaal, naar moddergevecht, naar belediging, naar complottheorie struikelen, terwijl we de consequenties van het patroon – het afglijden – niet onder ogen durven te zien. 

Het verontrustende verhaal achter deze nieuwschaos is het verhaal van een land dat enkel nog democratie in naam, kleptocratie in werkelijkheid en autocratie in wording is. 

Een land dat zijn publieke sfeer in veertig jaar tijd zag afbrokkelen tot neoliberaal gruis. Dat zijn grootste conservatieve partij zag transformeren in een feitenvrije sektarische beweging. Dat de kloof tussen arm en rijk, zwart en wit, stad en platteland zo groot zag groeien dat het alleen nog in naam Verenigd is. Dat hoogstens nog bijeengehouden wordt door versleten mythes – over vrije verkiezingen, over sociale mobiliteit, over aanzien in de wereld. Over zichzelf.

Of zoals wijlen komiek George Carlin eens zei: ‘It’s called the American Dream for a reason. You have to be asleep to believe it.’

Amerika, een republiek waar 'publiek' uit is gesloopt

Nu zou het een misvatting zijn om te denken dat de teloorgang van de Amerikaanse democratie werd ingezet in november 2016 met de verkiezing van Trump als president. Integendeel, de intrek van de eerste openlijke kleptocraat in het Witte Huis is eerder de vervolmaking van de afbraak dan het begin ervan.

Begonnen als diefstal, gebouwd op slavernij en bij elkaar gehouden door zelfbedrog, groeiden de Verenigde Staten in 250 jaar uit tot het rijkste arme land in de geschiedenis van de mensheid. Een land met geweld in zijn DNA, racisme in zijn genen en een volstrekt mythisch zelfbeeld als nationale identiteit.

Een land met het hoogste bbp ter wereld,^* waar veertig miljoen inwoners onder de armoedegrens leven.^* De enige geïndustrialiseerde natie op aarde zonder universele gezondheidszorg, noemenswaardige sociale zekerheid of fatsoenlijke oudedagsvoorziening. Het enige vrije land waar één op de veertig volwassenen achter tralies zit opgesloten^* en meer wapens in omloop zijn dan er mensen wonen.^* De enige westerse economie waar de rijkste drie inwoners meer kapitaal bezitten dan de armste helft van de bevolking.^*

De Verenigde Staten zijn, kortom, een land zonder sociaal contract. Een republiek waar ‘publiek’ uit is gesloopt. Geleid door een politieke partij die geen partij meer mag heten.

Want, ook al zijn veel journalisten nog steeds geneigd haar zo te noemen: de Republikeinse partij is geen politieke partij meer, maar een sektarische beweging. Een transformatie die haar wortels kent in een steeds innigere alliantie met de zakelijke elite van het land, gekoppeld aan een steeds ideologisch-radicalere identiteitspolitiek. 

Inmiddels, stellen^* politicologen Thomas E. Mann en Norman J. Ornstein, is de partij een ‘radical insurgency’ – een radicale groepering die ‘ideologisch extreem’, ‘compromisloos’ en ‘onbewogen door feiten’ is geworden. Er bestaan bijna geen gematigde Republikeinen meer:

Dat is ook niet nodig, want er is geen sprake van echte volksvertegenwoordiging. Ten grondslag aan haar machtsbasis ligt enkel de illusie van een democratisch mandaat. Met ‘vrije’, ‘eerlijke’ verkiezingen heeft het Amerikaanse schouwspel dat iedere vier jaar onze voorpagina’s beheerst in ieder geval weinig te maken.

Tientallen miljoenen dollars heb je nodig om überhaupt als kandidaat voor het presidentschap in aanmerking te komen, minstens een half miljard dollar^* kost het om de pr-campagne te financieren die kans geeft op een overwinning. Geld dat grotendeels moet worden opgehaald bij ’s lands grootste zakenbanken, technologiereuzen, farmaceuten, oliebedrijven en individuele miljardairs, die zich daarmee van hun politieke invloed verzekerd weten. 

Met 'vrije', 'eerlijke' verkiezingen heeft het Amerikaanse schouwspel dat iedere vier jaar onze voorpagina’s beheerst weinig te maken

De overwinning die met die honderden miljoenen aan lobbygeld wordt gefinancierd, kan dan ook nauwelijks representatief voor de Amerikaanse bevolking worden genoemd. Voor de goede orde: geen enkele democratie is perfect – allemaal kampen ze met ongelijkheden en machtsconcentratie; elites hebben dan ook per definitie meer invloed dan de rest van de bevolking. Maar bijna nergens is de kloof tussen de politieke voorkeuren van gewone kiezers en die van de elite zo groot als in Amerika. En bijna nergens is de verkiezingsuitslag ook zo verschillend van de daadwerkelijke stemming.

Want de uiteindelijke uitslag is niet gebaseerd op uitgebrachte stemmen, maar op kiesmannen – een systeem dat in ruil voor de afschaffing van de slavernij^* zwaar in het voordeel van de zuidelijke, dunstbevolkte staten is ontworpen. En dat door middel van een proces genaamd gerrymandering iedere verkiezing weer doelbewust nóg minder representatief wordt gemaakt. 

De verkiezingsopkomst in de VS behoort dan ook tot de laagste in de geïndustrialiseerde wereld. Bijna de helft van de kiesgerechtigden komt niet opdagen. Dat is niet alleen een gevolg van politieke apathie, maar ook van doelbewuste kiezersonderdrukking.^* Miljoenen veelal arme, zwarte, laagopgeleide Amerikanen wordt het systematisch onmogelijk gemaakt hun stem uit te brengen. Wie het nog wel waagt, eindigt meestal in een ondraaglijk lange rij.

Amerika mist dus zo’n beetje alles wat een democratie nodig heeft om te functioneren: een sociaal contract, een representatief kiesstelsel, vrije en eerlijke verkiezingen, democratisch opererende partijen, een universeel stemrecht. 

In plaats daarvan heeft het een verkiezingsdrempel van honderden miljoenen dollars, een ijzeren greep van het grote geld op het politieke proces, een volledig uit het lood geslagen kiesstelsel en een ontmoedigd, gesaboteerd electoraat.

Democratie? Welke democratie?

De verwezenlijking van Amerika als kleptocratie

Zo bekeken is de opkomst van Donald J. Trump tot het centrum van de Amerikaanse macht geen vreemde afwijking, maar eerder een volstrekt logisch gevolg van een al decennia voortschrijdende ontwikkeling. 

Een land zonder notie van algemeen belang, groot geworden op uitbuiting, bijeengehouden door een leugen, krijgt uiteindelijk een leider die daar perfect bij past: een leider zonder coherente ideologie, gedreven door zelfverrijking, schatplichtig aan geen enkele waarheid. 

Een land zonder notie van algemeen belang, groot geworden op uitbuiting, bijeengehouden door een leugen, krijgt uiteindelijk een leider die daar perfect bij past

Nieuw is wel hoe openlijk kleptocratisch de VS zijn geworden. Achter de onnavolgbare grillen van Trumps persoonlijkheid en politieke agenda is immers één consistentie te ontwaren: de systematische verrijking van hemzelf, zijn familie en de elite waartoe ze behoort – en de schaamteloosheid waarmee dat gebeurt. 

Dat patroon tekende zich al vanaf dag één af. Op de allereerste persconferentie als president nam Trump plaats achter de katheder en wees naar een tafel vol stapels papier. Daar, in mappen vol documenten, stond beschreven hoe hij afstand deed van zijn zakenimperium, verklaarde hij.

De papieren waren, zo bleek later, blanco.^*

Op de lege vellen die zijn eerste officiële leugen als staatshoofd vormden zouden letterlijk meer dan twintigduizend aantoonbare leugens^* bijgeschreven worden. 

Ondertussen sluisde Trump tientallen miljoenen dollars aan Amerikaans belastinggeld naar de eigen zakelijke rekeningen. Tussen 2015 en 2018 alleen al vloeide meer dan 16 miljoen dollar aan campagne- en belastinggelden naar Trumps eigen bv’s.^* Overnachtingen van de president in zijn eigen hotels brachten zeker een miljoen aan belastinggeld^* in het laatje. De Amerikaanse veiligheidsdienst betaalde in diezelfde hotels tot wel 650 dollar per kamer per nacht^* om de president te beveiligen, resulterend in tonnen aan extra belastinggelden^* voor de Trump Organization.

Ook stelde Trump directe en aangetrouwde familieleden in – om de regels tegen nepotisme te omzeilen: onofficiële – machtsposities aan:^* dochter Ivanka Trump werd senior advisor van de president, evenals haar echtgenoot Jared Kushner; Andrew Giuliani, zoon van Trumps advocaat, werd speciaal assistent. Zonen Don Jr. en Eric Trump kregen de macht over de Trump Organization en verkochten sinds de inauguratie van hun vader voor meer dan honderd miljoen dollar aan vastgoed – in deals die in sommige gevallen door de Trump-regering zelf moesten worden goedgekeurd.^*  

Diezelfde familieleden maakten van de Republikeinse Nationale Conventie, de belangrijkste bijeenkomst van de partij, ditmaal een parade der kleptocratie: zes van de twaalf sprekers (!) droegen de achternaam van de president. 

Ondertussen sneed Trump zes miljard dollar uit het federale budget^* voor sociale woningen – een directe concurrent voor zijn eigen vastgoedimperium – en verlaagde hij de algemene belastingen met bijna 1.500 miljard dollar, waarvan meer dan een derde ten goede kwam aan de rijkste 1 procent van de Amerikanen^* – multimiljonairs als hijzelf dus. 70 procent van de belastingverlaging vloeide in de zakken van de rijkste 20 procent van het land.

Als kers op de kleptocratische taart verleende Trump presidentiële gratie aan 25 veroordeelde criminelen^* – bijna allemaal vrienden, bekenden en politieke aanhangers, en bijna allemaal ongewoon vroeg in zijn presidentschap, als signaal aan zijn inner circle dat die niets van de wet te vrezen heeft. 

‘Geen enkele president heeft de macht der gratie zo overduidelijk ingezet voor het eigenbelang’, aldus toezichthouders, wier waarschuwingen in het luchtledige verdwijnen nu Trump de waarborgen op machtsmisbruik eigenhandig op een zijspoor heeft gezet.^*  

Case in point? De minister van Justitie zelve voorkomt^* op dit moment dat de president kan worden aangeklaagd voor verkrachting, in een politieke inmenging in de rechtsgang die zelfs naar Amerikaanse maatstaven ongeëvenaard kan worden genoemd.

Democratie in het donker, achter een gordijn genaamd nieuws-als-altijd

Al deze zaken zijn, stuk voor stuk, bericht voor bericht, in het nieuws geweest.

Sterker nog, zelfs het patroon is niet onopgemerkt gebleven. 

Niets voor niets adopteerde The Washington Post na het aantreden van Donald Trump als president de slogan Democracy Dies in Darkness – de eerste slogan in de geschiedenis van de krant, verwijzend naar een uitspraak van haar beroemdste onderzoeksjournalist Bob Woodward, die het Watergate-schandaal onthulde. 

Inmiddels is dat niet alleen een slogan, maar dagelijkse berichtgeving. Het werk van The Posts eigen David Fahrenthold,^* The New York Times-collega’s David Barstow, Susanne Craig en Russ Buettner^* en journalisten Andrea Bernstein, Katherine Sullivan en anderen,^* heeft velen al tot de conclusie gebracht: Amerika is een kleptocratie full stop.^*

En terwijl een pandemie ongehinderd over het land raast, een diepe economische crisis in de maak is en de spanningen op straat zienderogen toenemen, moedigt de president openlijk aan tot geweld, politiseert hij het ministerie van Justitie en de federale politie voor eigen gewin en trekt hij de legitimiteit van de volgende verkiezingen alvast in twijfel. 

Signalen die maar één kant op wijzen: Amerika is hard op weg een autocratische staat te worden.^*  

Wie daarvoor waarschuwt, is per definitie een alarmist. Óf je blijkt ongelijk te hebben, óf je bent te laat. Want een democratie valt niet, ze glijdt af. Haar ondergang laat zich dus niet voorspellen, maar openbaart zich altijd als wijsheid achteraf.

Als een vrije pers het licht is, dan zijn een paar van haar meest hardnekkige gewoonten het gordijn dat ervoor hangt

Dat de waarschuwing nog gegeven kan worden, geeft aan dat het niet te laat is. Een vrije pers is inderdaad het licht dat een democratie in leven houdt. Maar als een vrije pers het licht is, dan zijn een paar van haar meest hardnekkige gewoonten wel het gordijn dat ervoor hangt. 

Er is een populaire theorie die het Amerikaanse nieuwslandschap in twee kampen onderverdeelt: links-liberale en rechts-conservatieve media.

En inderdaad, wie tussen Fox News en CNN heen en weer gaat, of tussen Breitbart en The New York Times, gaat van Mars naar Venus en terug. Zelfs de zwaartekracht is er verschillend. Wie op welke planeet de duivel is en wie de messias, laat zich raden. 

Er zit dan ook veel waarheid in de theorie. Maar omdat de theorie vooral de nadruk legt op de verschillen tussen de nieuwsmedia, blijft buiten beeld wat ze gemeen hebben. 

Onder de oppervlakte van de tegenstellingen ligt namelijk een fundamentele overeenstemming: een gedeelde definitie van nieuws. Simpeler gezegd: linkse en rechtse media praten verschillend over dezelfde dingen. Namelijk: sensationele, uitzonderlijke, negatieve, recente gebeurtenissen. Crazy, unusual, bad things that happened today. Actualiteit keer afwijkendheid tot de macht verontwaardiging.

Niet voor niets stelt Masha Gessen, Russisch-Amerikaans journalist en een van ’s werelds meest vooraanstaande experts in de werking van autocratische regimes, in het boek Surviving Autocracy dat de media ‘Trumpisme niet moeten verslaan als nieuws, maar als een systeem’. 

Nog altijd is de fabrieksinstelling van veel nieuwsmedia dat ze een democratie verslaan in plaats van een autocratie in de maak. Nog altijd gaan ze naar de dagelijkse White House Press Briefings alsof het gewone persconferenties zijn in plaats van een manier om systematisch leugens en misinformatie te verspreiden.

Een autocratie in wording vraagt om fundamenteel andere journalistieke mores en praxis

Nog altijd citeren ze die leugens in koppen en artikelen alsof het uitspraken van legitieme overheidsbronnen zijn in plaats van opzettelijk misleidende propaganda uit de mond van zogenaamde woordvoerders. Nog altijd verwarren ze onpartijdigheid met ‘false balance’ alsof elke waarheid in het midden ligt.

Nog altijd zenden ze Trumps campagnerally’s live uit, terwijl ze weten dat daar opgeroepen wordt tot geweld, complottheorieën worden verspreid en de volksgezondheid in gevaar wordt gebracht (weet u nog: Trump die adviseert bleekmiddel te injecteren tegen het coronavirus?). 

Nog altijd noemen ze de Republikeinen een partij, hun bijeenkomsten conventies en hun leugens verkiezingsbeloften. Nog altijd blijven ze hopen op ‘presidentieel’ gedrag van hun leider, alsof een terugkeer naar het oude normaal ieder moment aanstaande is. 

Nog altijd zeggen ze ‘het Witte Huis’ alsof het dezelfde betekenis heeft als vroeger. 

Maar, zoals hoogleraar journalistiek Jay Rosen stelt:^* ‘There is no White House. Not in the way journalists came to use that term. [...] Those words, “the White House” are still used, but there is no clear referent. The metonymy broke.’

Een verkiezing over de democratie zelf

De realiteit is dat we niet langer verslag kunnen doen van de Amerikaanse politiek, en van deze verkiezingen in het bijzonder, door het prisma van nieuws-als-altijd. Een autocratie in wording vraagt, zoals professor Rosen ook betoogt, om fundamenteel andere journalistieke mores en praxis. 

Journalistiek waarin geen plaats is voor bothsidism – het veinzen van ‘neutraliteit’ door de politiek voor te spiegelen als een conflict tussen twee gelijkaardige partijen. Journalistiek waarin leugens niet eerst worden verspreid als ‘citaat’ om pas later ontkracht te worden in een factcheck. Journalistiek waarin doelbewuste propaganda en misleiding niet langer ‘persconferentie’, ‘briefing’ of ‘conventie’ worden genoemd.

Journalistiek, kortom, waarin nieuwsmedia zich niet zozeer verenigen in een gedeelde obsessie met nieuws-maken, maar in een gezamenlijk verdedigen van de democratie.

Want op het stembiljet staan niet langer links of rechts, progressief of conservatief, Trump of Biden. Op het stembiljet staan de verkiezingen zelf.

Meer lezen?