Het werd geen latertje donderdag. Om kwart voor elf zat het erop. In zijn tiende jaar als minister-president zeilde Mark Rutte geroutineerd door twee dagen oppositie. Alleen Geert Wilders noemde hem corrupt. De rijksbegroting bleef ongeschonden. Hoogstens kan de werkelijkheid nog roet in het eten gooien.

Dé werkelijkheid bestaat natuurlijk niet. Maar zelden schuurden verschillende realiteiten zo pijnlijk langs elkaar als deze week bij de Algemene Politieke Beschouwingen. De aarde staat in de fik. Onze beschermer, de voorheen grootste democratie op aarde, is van het pad af. Europa wordt omringd door chaos en onveiligheid.

Het Buitenhof leek afgezet voor dat alles. In Den Haag was de politiek heel druk met de politiek, bij vlagen idealistisch en bereid tot samenwerken – over een halfjaar zijn de verkiezingen en moet er een nieuw kabinet worden gevormd. Het poldermodel koestert zichzelf in een milde najaarsgloed.

Tot een zoemend insect binnenvloog

Als een zoemend insect drong de coronacrisis af en toe binnen in de vergaderzaal. Het aantal besmettingen loopt weer op. En de volgende dag nog verder. Waarna het politieke debat zich hernam. Tot het nare zoembeest weer binnenvloog: in een uitgelekte brief stond dat de GGD’en tegen testvoorrang voor zorg- en onderwijspersoneel zijn, en het snel uitbreiden van de testcapaciteit ook niet lukt.

Asscher erkende dat de PvdA als partner in het kabinet-Rutte II de kernwaarde bestaanszekerheid uit het oog was verloren – een zeldzaam moment van zelfreflectie

Premier Rutte streek al het coronanieuws glad, zoals hij alles rond poetste dat hem verder voor de voeten werd geworpen. De oppositie was bijvoorbeeld niet blij met een verrassing uit de miljoenennota: twee miljard voor het bedrijfsleven. Jesse Klaver (GroenLinks) noemde deze Baangerichte Investeringskorting ‘een tegoedbon voor het bedrijfsleven’, de (afschaffing van de) ‘dividendbelasting 3.0’, nadat het kabinet eerder afzag van de verlaging van de winstbelasting voor bedrijven. De hele oppositie vond het een ongericht douceurtje dat misbruik uitlokt. De coalitie gaf geen krimp.

Omdat hij minstens één oppositiepartij nodig heeft voor een meerderheid in de Eerste Kamer kwam Rutte het trio GroenLinks, PvdA, SP toch een eindje tegemoet door in vage termen te beloven dat nog iets gedaan zal worden aan te sterke huurstijgingen. Zonder garanties te geven suggereerde Rutte ook nog te willen meezoeken naar een manier om mensen die hun baan verliezen extra te steunen om ander werk te vinden.

Op dat laatste had vooral PvdA-leider Lodewijk Asscher aangedrongen. Hij legde veel nadruk op het Dreesiaanse begrip ‘bestaanszekerheid’ als het centrale verlangen van zijn gehoopte achterban. Daarbij erkende hij dat de PvdA als partner in het kabinet-Rutte II die kernwaarde uit het oog was verloren. Een zeldzaam moment van zelfreflectie in een tweedaags festival van vertrouwde dromen uit het magazijn.

De roep om verandering

Velen spraken terloops over de coronacrisis als een probleem uit het recente verleden. We beleven een ‘kantelmoment’, constateerde CDA-interimleider Pieter Heerma. Anders dan zijn voorganger Van Haersma Buma zag hij een coöperatieve revolutie zich voltrekken – de samenleving betaalt een prijs voor te ver doorgevoerde marktwerking en individualisme.

Het klonk SP-leider Lilian Marijnissen als (eigen) muziek in de oren. ‘Er is verandering in de lucht’, juichte zij. En bleef voor betere zorgsalarissen pleiten als laatste beschikbare product van het SP-huismerk.

Ook coalitiegenoot Gert-Jan Segers (ChristenUnie) constateerde dat het liberalisme ‘van alle kanten wordt uitgedaagd’. Hij leek schouder aan schouder op te trekken met CDA’er Heerma, wiens vader Enneüs de woningbouwcorporaties in 1994 aan de markt overgaf. De zoon houdt nu de plek van Hugo de Jonge warm. Beiden hebben zich voor een socialere christendemocratie uitgesproken.            

VVD-fractievoorzitter Klaas Dijkhoff stelde vast dat in deze ‘grootste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog’ samenwerken in de Kamer meer dan ooit geboden is. Hij pleitte voor een ‘sterke overheid’, geen grote. Hij was zo openhartig te bekennen dat hij geen scherp idee van de toekomst heeft, maar wel een idee van hoe te handelen. Nederland moet daarbij minder afhankelijk worden van de VS, China, het Midden-Oosten en Rusland.

Dat leek een goed, zij het ambitieus plan, waarvan Dijkhoff de uitwerking overliet aan ieders verbeelding. Zijn VVD-chef, de premier, noemde in een voetnoot van het debat de Europese Unie als een geschikt middel om een vuist te maken. Dat werd van harte tegengesproken door Geert Wilders en Thierry Baudet. Die laatste twee spraken zich ook uit tegen immigratie.

Alle partijleiders bleven binnen hun marktsegment

Zo bleven alle deelnemers aan deze politieke marathon binnen de bandbreedte van hun marktsegment. Dromen en vergezichten leverden geen politieke kantelmomenten op.

De CDA-voorman wil dat de stikstofcrisis vooral van onderop wordt opgelost – daar zijn de georganiseerde boeren al jaren (niet) mee bezig. De VVD-filiaalbeheerder schoot even uit zijn vrijetijdsstand toen de lastenverlichting voor het bedrijfsleven verdedigd moest worden.

Zeker als zich ingrijpende crises voltrekken, mag je van partijleiders verwachten dat zij nieuwe inzichten naar voren brengen

Nu is het goed als politieke partijen in hun dagelijkse praktijk standpunten verdedigen die zij in het verkiezingsprogramma’s hebben ontvouwd. Maar als de wereld verandert, en zeker als zich ingrijpende crises voltrekken, dan mag je van partijleiders verwachten dat zij nieuwe inzichten naar voren brengen, zo mogelijk op grond van hun bestaande principes. Daar leek in deze Algemene Politieke Beschouwingen nauwelijks sprake van.

Lodewijk Asscher constateerde tegen het eind van de beraadslagingen dat alles wat gezegd was vrijwel direct betekenisloos zou zijn als het niet lukt een tweede coronagolf te voorkomen. Was het daarom niet beter geweest de Algemene Politieke Beschouwingen uit te stellen tot volgende week? Dan had de Kamer deze week de tijd gehad om diepgaand te bespreken wat er moet gebeuren om het virus onder controle te houden.

Nu staat dat coronadebat op de agenda voor volgende week. Het kabinet wilde eerst overleggen met de veiligheidsregio’s en knopen doorhakken. De Kamer controleert dan achteraf. Ook wat voor te zeggen. Maar in de gegroeide traditie van meebesturen werd er nu steeds over gevraagd en geklaagd, zij het met de rem erop.

Dat kun je niet zeggen van de klimaatcrisis, die alleen volgens Baudet en Wilders niet bestaat.

De beste bijdrage aan het debat kwam uit Brussel

De beste bijdrage aan het debat werd wat dat betreft in het Europees Parlement geleverd door Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie. In haar eerste ging Von der Leyen in op alle grote vraagstukken waar Europeanen voor staan. Nederlanders dus ook.

Zij sprak ter zake over de pandemie, de noodzakelijke klimaatrevolutie, de verdere digitalisering, een economie die burgers dient, bescherming van de rechtsstaat en de Europese levenswijze, een sterker Europa in de internationale handel, het geopolitiek bewustere Europa en versterking van de Europese democratie. Enorme thema’s, maar wel de onderwerpen waar de Unie en de lidstaten acuut mee bezig moeten zijn.

Dat besef van urgentie ontbrak volkomen in de wegens corona uitgedunde vergadering aan het Binnenhof. Zelfs in de eigen tuin ontbrak iedere wil om wat dieper te graven in wat er de afgelopen tijd is gebeurd. Vooruitkijken en een beetje dromen is altijd leuker. Maar plannen maken, zelfs met een feestbegroting zoals dit jaar, heeft alleen zin als je weet of het beleid op al die vertrouwde binnenlandse terreinen doeltreffend is geweest.

De complexiteit van een vluchtbrief

Een voor de hand liggend voorbeeld is de toeslagenaffaire bij de Belastingdienst. Rutte sprak berouwvolle zinnetjes over complexiteit, herstel van vertrouwen, maatwerk, zorgvuldigheid en integrale behandeling van de problemen van de talloze gedupeerden.

Als een affaire al zo lang sleept is dat nogal een gotspe. Zeker als je nog eens naleest wat er, nou ja, niet goed ging en wat er moet gebeuren. Dat staat in de ‘Zomerbrief’, zoals in Den Haag zonnig wordt verwezen naar het net gepubliceerde schietstoelproza van de verantwoordelijke staatssecretarissen Alexandra van Huffelen en Hans Vijlbrief.

Hoe kan zo’n monumentaal voorbeeld van een ontspoorde overheid vrijwel ontbreken in de Algemene Politieke Beschouwingen?

Het document heet officieel Je moet maar durven, na zo’n geschiedenis van wanbeleid en wangedrag in de uitvoering. Achttien pagina’s drab. Kletskoek over transparantie. Onmacht in geschenkverpakking: ‘Daarnaast werkt de Belastingdienst aan aantoonbaar komen door het verbeteren van de interne beheersing.’

Natuurlijk zijn er eindeloze vergaderingen van de Kamercommissie met de bewindslieden over geweest, maar hoe kan zo’n monumentaal voorbeeld van een ontspoorde overheid vrijwel ontbreken in de Algemene Politieke Beschouwingen?

In het Groningse aardbevingsgebied weten ze er wel meer voorbeelden van te geven.

Nog helemaal vast in achterhaald verklaarde hobby’s

Dit soort voorbeelden zijn uitingen van een volkomen ontregelde ambtelijke dienst, waar deskundigheid nog net geen reden tot ontslag is, waar managementhobby’s en – inderdaad – doorgeschoten vertrouwen in marktwerking decennia hebben gezorgd voor hijgerig beleid en wetgeving als beleidsinstrument, in plaats van het vastleggen van rechten en plichten van zowel burgers en bedrijven als de overheid.

De steeds meer opgejaagde Kamerleden hebben elkaar wijsgemaakt dat zij, om nog enige relevantie te hebben, in de managementmode mee moeten doen en zo veel mogelijk meesturen.

Vandaag mikkend op het volgende target, morgen enquêterend naar de voorspelbare ontsporing. Op zoek naar het fatale bonnetje. Jagend op een concessie die geld kost. Maar systematisch de klimaatdoelstellingen dichterbij brengen? Oei, dat is lastig.

Nog zo’n groot project dat onderuit werd gehaald: Tal van deskundigen en de meeste belanghebbenden werkten hier eindeloos aan om ons gezonder te laten leven. Het grootwinkelbedrijf, de horeca en de suiker- en de tabaksindustrie lobbyden de hinderlijkste maatregelen van tafel. Terwijl is vastgesteld dat de voorgestelde maatregelen zijn, moest de staatssecretaris melden dat hij ze niet zou invoeren. De polder gekneveld door grote zakelijke belangen.

Maar geen woord daarover deze week. Dat zou een blik in de spiegel vergen. Daar bleken Kamerleden en kabinet niet toe bereid of in staat.

Eerst kijken hoe het systeem werkt

Toegegeven, de wereld is behoorlijk ingewikkeld. Alles dreigt tegelijk in de soep te lopen. We mogen onze volksvertegenwoordigers dankbaar zijn dat zij in deze omstandigheden dat ondankbare werk willen doen. Maar als zij er toch een dagtaak van maken, zouden zij nog meer bereiken als zij regelmatig keken hoe het systeem werkt, waarom zo veel grote zaken niet lukken en wat hun eigen rol daarin is.

Terugkijken en lessen leren hoeft niet te wachten op hele en halve parlementaire enquêtes. Zo stuurt de Algemene Rekenkamer soms wekelijks voortgangsberichten over het verschil tussen voornemens en bereikte resultaten, mét tips hoe het beter kan.

Het zijn nobele doelen om te scherpe huurverhogingen af te remmen en mensen die hun baan kwijtraken zo goed mogelijk op te vangen. Het einde van de marktwerking verkondigen voelt ook goed. Maar het is dringend noodzakelijk om eerst de schade te analyseren. Pas dan kan worden begonnen aan de herbouw van die sterke overheid waar iedereen in de Kamer voor is.