Ongeveer twee jaar geleden zat ik me behoorlijk te ergeren aan mijn collega Jesse Frederik. Onder mijn stukken en via berichten-app Slack had hij telkens commentaar op een stuk waar ik maanden aan had gewerkt, commentaar dat ik zag als een aanval.

Dat stuk ging over radicalisering op YouTube en hoe de technologie en opzet van ’s werelds populairste videoplatform kijkers langzaam naar de rechts-extremistische complothoek van het

Volgens Jesse onderbouwden mijn co-auteurs van de Volkskrant en ik niet dat YouTube verantwoordelijk was voor die radicalisering. Ik wierp tegen dat we die verantwoordelijkheid inderdaad niet bij YouTube alleen moesten leggen en dat het verhaal een stuk genuanceerder was dan de kop suggereerde. Natuurlijk zijn mensen geen willoze slaven van een aanbevelingsalgoritme. Radicalisering is een complex sociaal en psychologisch fenomeen dat zich niet zo makkelijk laat verklaren.

‘Lees het stuk eens goed’, beet ik Jesse toe, maar dat is natuurlijk een zwaktebod. Als ik het beter had opgeschreven, was er ook geen verwarring ontstaan.

Ik moest hieraan terugdenken toen ik naar Zondag met Lubach In een overigens leuke aflevering legde Lubach een verband tussen de toenemende bedreigingen van politici, wetenschappers en journalisten en de aanbevelingsalgoritmen van YouTube en Facebook.

Centraal in die bedreigingen, aldus Lubach, staat de complottheorie van QAnon. Dat is een verzameling idiote verzinsels over satanische pedoseksuele elites en Donald Trump versus de Deep State (de verborgen staat, bestaande uit inlichtingendiensten, Democraten en andere snode elites die werkelijk aan de touwtjes trekken).

Deze theorie doet al zeker vier jaar de ronde. Zo heb ik jaren geleden al over ‘Pizzagate’, een complottheorie die gierend uit de hand liep en waar elementen van QAnon in zijn beland,

YouTube en Facebook, zo stelt Lubach, pompen deze complottheorieën als een malle rond. Via aanbevelingen worden kijkers steeds dieper het QAnon-moeras ingezogen. De oplossing voor de bedreigingen en het geweld lag dan ook bij de socialemediabedrijven, aldus Lubach. Die moeten er maar voor zorgen dat kijkers niet meer in rabbit holes worden gezogen, of zoals Lubach het noemt, een fabeltjesfuik.

Om Jesse te parafraseren: deze grote claims worden niet onderbouwd. En ze zijn ook veel te boud gesteld. Zondag met Lubach is satire, dus dat kun je ook niet verwachten, maar toch een paar kanttekeningen.

Ten eerste is QAnon inderdaad groot op YouTube en Facebook, maar de theorie is op mogelijk nog veel grotere schaal verspreid door gewone media. Je kunt geen krant openslaan of nieuws- of actualiteitenrubriek bekijken, of de QAnon-theorie wordt erin ontleed. Sociale media spelen zeker een rol in de verspreiding van complottheorieën, maar gewone media evengoed, zo niet meer.

Ten tweede lijkt het door al die aandacht alsof QAnon heel groot is. Ik heb geen cijfermateriaal, want dat ontbreekt simpelweg. Maar volgens mij zijn er niet zo gek veel mensen bereid een retourtje Heerlen-Den Haag te kopen om op het Binnenhof de hele dag in de druilregen politici uit te jouwen. Ik vermoed dat de harde kern helemaal niet zo groot is.

Misschien worden filmpjes op YouTube en Facebook goed bekeken, maar daarmee weten we nog steeds niets met welk motief dat gebeurt. Sommigen zullen de inhoud vast serieus nemen. Ik gok dat de meeste mensen er gewoon om lachen, of uit nieuwsgierigheid eens willen kijken wat er nou wordt gezegd. Om maar te zeggen: veel mensen zullen het niet serieus nemen.

En daarmee komen we op de derde en de belangrijkste kanttekening: radicalisering, want daar hebben we het over, werkt niet zo simpel dat YouTube of Facebook daar eenzijdig verantwoordelijk voor kunnen zijn.

Er moet een voedingsbodem zijn, een maatschappelijk klimaat, een sociale omgeving, persoonlijke misère, eenzaamheid, achterstelling en andere psychologische, sociale en wellicht economische factoren die mensen ertoe aanzetten de meest idiote dingen te geloven en daar naar te handelen. Dit zijn allemaal factoren die door de coronacrisis flink door elkaar geschud zijn.

Het zijn ook niet heel nieuwe ideeën die ineens aan de oppervlakte komen. Goed, ze hebben nieuwe namen, maar angst voor verborgen elites, satanische rituelen, kinderbloed, antisemitisme, stralingsvrees, ziektes en controle, het zijn allemaal thema’s die telkens terugkeren in de geschiedenis. Die steken de kop op als, nou ja, de wereld op zijn kop lijkt te staan en mensen

Ik hoop daarom dat Lubach zijn tanden binnenkort eens zet in hoe de coronacrisis onze geestelijke gezondheid onder druk zet. Volgens mij vind je daar veel meer verklaringen voor al die waanbeelden en bedreigingen. Er blijven meer dan genoeg redenen over om kwaad te zijn op YouTube, Facebook en andere technologiebedrijven.

Meer weten over online radicalisering?

  • De zaak ‘Pizzagate’ – of hoe nepnieuws en complottheorieën hun weg vinden naar een breed
  • Aanbevolen voor jou op YouTube: racisme, vrouwenhaat en
  • YouTube schotelt je steeds meer extreme video’s voor. Hoe
  • Complotdenkers zijn normaler dan
  • Deze rechts-populistische complottheorie wil maar
  • Trap er niet in: deze grappen zijn eigenlijk
  • Wetten genoeg om Facebook en YouTube aan banden te leggen, maar nergens gaan ze