Deze foto’s laten je de vergeten schoonheid van de machine zien

‘Koffieblikken.’ Veel specifieker dan dat wordt het bijschrift niet. Op de foto zelf - een zwart-witte vintage print uit 1930, aan de muur in Fotomuseum Den Haag - staan inderdaad koffieblikken. Glimmende blikken, zonder deksel nog, de blinkende bonen er al in. ‘Maxwell House’ staat erop, en: ‘FRESH as the day roasted.’

Ze nemen bijna de helft van het beeld in beslag. Achter die blikken zien we een machine. Geen idee wat die precies doet, maar hij ziet er indrukwekkend uit. En dan zijn er nog twee mannen, een manager en een fabrieksarbeider waarschijnlijk – de één in pak, de ander in hemdsmouwen, het haar allebei in een nette scheiding.

De mannen zijn keurig geboend en geposeerd, maar ze dienen slechts als achtergrondmateriaal. Waar het om gaat in deze foto, dat zijn die blikken. En de machine die ze maakt. En al het staal dat er blinkt. Uit de foto, gemaakt in de American Can Company, spreekt bewondering voor zaken die we nu als vanzelfsprekend beschouwen: verse koffiebonen, aluminium blikken, een fabriek.

‘Margaret Bourke-White: Beslissende Momenten,’ een internationale tentoonstelling die nog tot en met 29 juni te zien is, toont het werk van één van de beroemdste fotografen van de twintigste eeuw. De Amerikaanse Margaret Bourke-White (1904-1971) fotografeerde onder meer voor Life en Fortune en had, wat haar onderwerpen betrof, een bijna akelig talent voor de juiste plaats en het juiste moment.

Ze portretteerde zowel Franklin Delano Roosevelt als Jozef Stalin (en zijn moeder). Arme boeren in de Verenigde Staten, arbeiders in de Sovjet-Unie, Duitse bommen boven het Kremlin en de overlevenden van concentratiekamp Buchenwald; allemaal maken ze hun opwachting in haar oeuvre. Ze had een kien oog voor ontwerp en vormgeving, voor contrast in kleur en vorm – hoe naar de onderwerpen soms ook zijn, de foto’s zijn altijd prachtig, perfect gecomponeerd en briljant uitgelicht.

De dramatische fabrieken van Cleveland

De tentoonstelling in Den Haag toont een groot aantal hoogtepunten uit de carrière van Bourke-White, met onder meer foto’s uit de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie, Duitsland en Tsjecho-Slowakije. Ook Bourke-White’s vroege werk is er te zien. In tegenstelling tot haar latere foto’s vormen deze eerste beelden één grote lofzang op de machine. Wie ze bekijkt, ziet schoonheid in wat we tegenwoordig eerder associëren met vervuiling en verveling.

Wie de foto’s bekijkt, ziet schoonheid in wat we tegenwoordig eerder associëren met vervuiling en verveling

Aan het eind van de jaren twintig van de vorige eeuw woonde Margaret Bourke-White, dochter van een ingenieur, in Cleveland, Ohio. De stad verkeerde op dat moment in een industriële boom, en Bourke-White trok eropuit om de manifestatie daarvan te documenteren met een medium dat, zeker in die tijd, ook zelf een modern en mechanisch proces was.

De fabrieken die ze van buiten fotografeerde waren voor vrouwen verboden terrein. Om de directeur van Otis Steel Company ervan te overtuigen dat hij haar binnen moest laten, zei Bourke-White ‘dat de industrie een kracht en vitaliteit bezit die het een geweldig onderwerp voor fotografie maken; dat het de tijd waarin we leven vertegenwoordigt, en dat de staalfabrieken het hart van de industrie vormen, met het meeste drama en de meeste schoonheid.’

De directeur was verkocht en in het decennium daarna zou Bourke-White staalfabrieken, blikfabrieken en andere industriële plekken van buiten én binnen vastleggen. Dat deed ze altijd met een scherp oog voor compositie en voor de onverwachte schoonheid van materiaal.

Het apparaat heeft de hoofdrol

Voor de jonge Margaret Bourke-White waren de koffieblikken, de machine en het blinkende staal in de foto ‘Koffieblikken’ tekenen van vooruitgang; van industrialisering en moderniteit. Later zou de mens in haar werk op de voorgrond treden; maar in deze beginjaren, zo vóór de oorlog en vóór de depressie, speelde de machine de hoofdrol.

Weinig mensen zouden de schoonheid en de poëzie inzien van een reeks stoomketels; maar Bourke-White zag het wel en liet het anderen zien

Neem de foto ‘dubbelwandige stoomketel, Aluminum Company of America’ (ca. 1930), ook te zien in Den Haag. Het hele kader is gevuld met ronde, glanzende stoomketels in een zigzag-patroon; het beeld ademt dynamiek. De enige mens op de foto, een fabrieksarbeider in de linkerbovenhoek, is klein en dienstbaar, smoezelig ook, vergeleken bij de splinternieuwe ketels.

Of neem de drie foto’s die ze in 1935 voor Eastern Airlines maakte. Schitterende vliegtuigen, gezien van bovenaf, die de wolkenloze lucht boven Manhattan doorkruisen. De beelden vertellen het verhaal van menselijke overwinning op natuur en op zwaartekracht: dat gestroomlijnde vliegtuig, die hoge gebouwen, de perfect uitgemeten grid op het eiland eronder.

In 1930 reisde Bourke-White naar de Sovjet-Unie: ‘Gezien mijn enthousiasme voor de machine als een object van schoonheid, was het verhaal van een land dat probeerde zo snel mogelijk te industrialiseren echt iets voor mij,’ zou ze later zeggen. Op een foto van die trip, ‘Soldaten bewaken de Dneprostroi Dam bij Zaporizhia, Dneprostroi, Sovjet-Unie’ (1930) neemt de in aanbouw zijnde, reusachtige dam bijna het hele kader in beslag. De soldaten die de boel bewaken vormen, keurig in het gelid, niet meer dan het voetstuk voor de enorme machine.

De steeds doffere schoonheid van de machine

Uiteindelijk zouden haar reizen naar de Sovjet-Unie en haar projecten over droogte en armoede in de Verenigde Staten zorgen voor een kentering in het politiek en sociaal bewustzijn van Bourke-White. Dat zie je ook terug in de tentoonstelling: waar de technologie aan het begin van haar carrière de hoofdrol speelde, daar ging haar aandacht later meer uit naar mensen. Mensen die het, ondanks of zelfs vanwege het machinetijdperk, zwaar hadden.

De jonge Bourke-White zag schoonheid in de machine. Het materiaal en de vorm ervan stelden haar in staat te excelleren als fotograaf, maar de schoonheid zat ’em ook in de belofte van vooruitgang. Van menselijke triomf. Van kracht, snelheid en efficiëntie. Die belofte blinkt en glanst je aan het begin van de tentoonstelling in Den Haag tegemoet, om vervolgens steeds doffer te worden en plaats te maken voor menselijk drama – voor oorlog, armoede en vernietiging.

Nooit gedacht dat ik een munitiefabriek zo mooi zou kunnen vinden

In het licht van bijvoorbeeld haar foto’s van bommen boven het Kremlin en overlevenden van het concentratiekamp van Buchenwald, doet het vroege werk van Bourke-White, met haar verheerlijking van staal en machine, op z’n best naïef en op z’n ergst propagandistisch aan.

Haar enthousiasme is begrijpelijk – de Tweede Wereldoorlog was nog ver weg, de Depressie nog niet voelbaar en industrialisering bracht enorme economische groei met zich mee. Maar je vraagt je wel af of ze niet al te zeer verblind werd door dat blinkende staal en die stomende ketels. Tegelijkertijd: als kijker kan je haast niet anders dan óók verleid worden door de mechanische pracht die zij zo goed naar boven wist te halen. Nooit gedacht dat ik een munitiefabriek zo mooi zou kunnen vinden.

Natuurlijk, ook in de 21ste eeuw wordt technologie geregeld gelijkgesteld aan vooruitgang. Silicon Valley doet niet anders dan deze visie promoten. Maar zonder omhaal bewonderend naar ‘de machine’ kijken, dat doen we niet snel meer. Margaret Bourke-White deed dat wel, en stelt ons bijna een eeuw later in staat dat ook te doen. Het blijft wonderlijk wat je kan zien, wanneer je meekijkt met iemand anders.