Hoe houden we de aarde leefbaar én onze democratie in stand? Dat ga ik onderzoeken als correspondent Democratie & Klimaat

De huidige democratie is niet opgewassen tegen de klimaatcrisis. Maar het is juist de democratie die we van klimaatverandering proberen te redden. 

Ziehier een van de grootste dilemma’s van de 21ste eeuw.

Niemand wil wonen in een klimaatdictatuur en tegelijkertijd heeft de democratie geen toekomst op een steeds warmere aarde.  

Hoe houden we de aarde leefbaar én onze democratie in stand? Dat ga ik onderzoeken als jullie correspondent Democratie & Klimaat.

De afgelopen vijf jaar was ik als correspondent Klimaat & Energie vooral bezig met de vraag hoe we onze uitstoot zo snel mogelijk naar beneden krijgen. Nu beschouw ik klimaatopwarming tegengaan nog steeds als een van de grootste opdrachten van onze tijd. Maar ik ben me ook gaan realiseren dat de strijd voor een leefbare aarde alleen zin heeft als die hand in hand gaat met de strijd voor een meer democratische samenleving. 

Natuurlijk, ook zonder democratie zijn er goede, zelfs existentiële redenen om de natuur te beschermen. Maar alleen als we de democratie versterken terwijl we dat doen, komen we terecht in een wenselijke toekomst: een toekomst waarin de ecologische vernietiging is gestopt én we zeggenschap hebben over ons eigen leven.

Op dit moment dreigen we beide te verliezen: de leefbare aarde en de democratie. Steeds meer landen gaan de Verenigde Staten achterna, waar mensen het niet alleen oneens zijn over beleid, maar over de werkelijkheid als zodanig.

Ook in Nederland koersen we af op een samenleving waarin je niet alleen binnen bij de airconditioning moet schuilen voor de steeds frequentere hittegolven, maar waarin je gesprekken daarover beter kunt vermijden als je geen ruzie wil.

Een samenleving waarin onenigheid over het klimaatbeleid de zoveelste druppel is in een emmer die toch al overliep van wantrouwen, verontwaardiging en verdeeldheid. 

De huidige democratie faalt en gaat daarom de klimaatcrisis niet bezweren

Het is inmiddels een cliché om te zeggen dat de democratie er slecht aan toe is, maar het is wel waar. De afgelopen zeventig jaar is in bijna de hele westerse wereld de opkomst bij verkiezingen gedaald.^* Steeds minder mensen zijn lid van politieke partijen. Vertrouwen in politici is ver te zoeken.^*

De afgelopen decennia zijn veel gevestigde democratieën uitgehold: er mag nog gestemd worden en er is nog vrije pers, maar hoge verwachtingen over ‘bestuur door het volk’ hebben plaatsgemaakt voor boosheid over een systeem dat oneerlijk is, omdat het rijke geluksvogels alleen maar rijker maakt en achterblijvers als misbaksels wegzet.^*

In Nederland is het vertrouwen in de politiek nog relatief hoog,^* maar ook hier staat de democratische rechtsstaat onder druk, onder meer omdat lang niet iedereen zich vertegenwoordigd voelt door politici. Ondertussen voelen die politici zich vaker en ernstiger bedreigd, wat een veeg teken is voor ons vermogen het geweldloos met elkaar oneens te zijn.

En dezelfde kapitalistische wereldeconomie die de ongelijkheid almaar doet groeien en daarmee de democratie verder onder druk zet, put de aarde steeds verder uit. Geen gekozen politieke leider heeft er een adequaat antwoord op.

Sterker: wie zelfs maar het begin van een antwoord durft te geven, zet zijn politieke carrière onmiddellijk op het spel. Denk aan de Franse president Emmanuel Macron, die met één klimaatmaatregel – een verhoging van de accijns op benzine – een enorme tegenbeweging van zogenoemde ‘gele hesjes’ op de been kreeg. 

Of denk aan Tjeerd de Groot, Kamerlid van D66, die suggereerde dat de veestapel gehalveerd moet worden, wat voor honderden veehouders genoeg reden was om snelwegen te blokkeren en provinciehuizen te barricaderen.

Deze logica wreekt zich nu al decennia. Hoewel gekozen leiders al zeker dertig jaar weten hoe gevaarlijk klimaatopwarming is, is het ze niet gelukt er grip op te krijgen. De economie ging voor. De volgende verkiezingen moesten worden gewonnen. De verontwaardiging regeerde, niet de lange termijn.

Kortom: de representatieve democratie die we nu hebben, is niet in staat gebleken de klimaatcrisis op te lossen. Het gevolg is dat we afkoersen op een onleefbare aarde. Niet van vandaag op morgen, maar stapje bij beetje, bosbrand na bosbrand, hitterecord na hitterecord. De crisis schrijdt voort, met elke ton uitgestoten CO2 een beetje verder, onverbiddelijk.

Democratieën moeten leren omgaan met dwang

Natuurlijk is klimaatopwarming niet het enige milieuprobleem dat om onze aandacht schreeuwt. Luchtvervuiling, het uitsterven van andere diersoorten, de kap van regenwoud: al deze problemen confronteren ons met de ecologische grenzen van de aarde – we leven op een planeet, het leven hier kan stuk. 

Tegelijkertijd is het antwoord op deze ecologische crises ook ontzettend ingrijpend: het heeft gevolgen voor hoe we wonen en waar we ons geld aan uitgeven, voor wat we eten en hoe we onze energie produceren. De klimaatcrisis vraagt niet om kleine beleidswijzigingen, maar om een transformatie van de maatschappij. 

En eigenlijk vraagt de klimaatcrisis helemaal niets: ze eist. Als we verdere ontwrichting van het klimaat willen voorkomen, dan moeten we ingrijpende verandering omarmen. Dan moeten we én stoppen met vliegen én stoppen met vlees eten én minder spullen kopen én de benzineauto wegdoen én van het gas af én de industrie ombouwen én de landbouw verduurzamen én én én… enzovoort.

En daar zit de pijn. Want het betekent dat de 75 democratieën die de aarde telt, moeten leren omgaan met dwang. Dat staat op gespannen voet met een samenleving waarin individuele vrijheid als hoogste goed wordt gezien. Het uitgangspunt van de liberale democratie was en is nog altijd dat het individu beschermd moet worden tegen dwang.

Maar het feit dat de mensheid tegen de ecologische grenzen van de aarde aanbeukt, dwingt ons nu tot actie. We zijn beland in een situatie waarin de klimaatwetenschap ons dictaten geeft. Niet omdat wetenschappers dictators zijn, maar omdat ze de uitgesproken wensen en ambities van gekozen politieke leiders (bijvoorbeeld: niet meer dan 1,5 graad opwarming aan het einde van de eeuw) vertalen naar concrete doelstellingen (in een rechte lijn naar nul uitstoot in 2050):^*

We hebben de vrijheid om deze dictaten te negeren, zoals we de vrijheid hebben om in een ravijn te springen. Het mag en het gebeurt, maar het is niet verstandig.

Vier mogelijke toekomsten

De klimaatcrisis stelt ons dus voor een unieke uitdaging: hoe organiseren we de ingrijpende transformatie van onze samenleving die nu noodzakelijk is zonder de kernwaarden van onze democratie te ondermijnen? Hoe gaan we ons verlangen naar vrijheid combineren met de realiteit van harde ecologische grenzen? Hoe kunnen we onszelf op democratische wijze verplichten te doen wat nodig is? 

Dat is de grote uitdaging waar we nu voor staan. Voor de goede orde: niet iedere vorm van dwang is ondemocratisch. Het inperken van bepaalde vrijheden (de vrijheid om goedkoop naar Ibiza te vliegen, de vrijheid om goedkoop vlees te eten) is te verdedigen als dat andere, grotere vrijheden beschermt (de vrijheid om je kinderen op te voeden zonder dreigende klimaatrampen). Maar hoe organiseren we dat?

Sterk versimpeld zijn er vier toekomstscenario’s:

Je ziet: drie van de vier wegen leiden naar ellende. In de slechtste gevallen belanden we in een klimaatdictatuur waarin de opwarming beperkt is maar de vrijheid verloren (de weg die China is ingeslagen) of in een onvrije samenleving die ook nog eens onleefbaar heet is (de toekomst voor Saoedi-Arabië).

Bijna alle wegen leiden weg van de democratie

Waar ik me als correspondent Democratie & Klimaat nu als eerste op wil gaan richten is de wisselwerking tussen democratische en ecologische achteruitgang. Er is namelijk veel reden om aan te nemen dat de democratische rechtsstaat niet alleen ontoereikend is om de klimaatcrisis te stoppen, maar ook zelf verder onder druk komt te staan door diezelfde crisis. Ga maar na:

• De polarisatie over het klimaat neemt toe. 32 procent van de Nederlanders is het eens met de stelling ‘dat nog steeds niet overtuigend is aangetoond dat het gebruik van fossiele brandstoffen grote invloed heeft op het klimaat’. Vier jaar geleden was dat nog 19 procent.
• Huishoudens en het mkb dragen relatief veel bij aan het klimaatbeleid,^* terwijl grote vervuilers naar verhouding juist weinig betalen en de rijkste consumenten het meeste van duurzame subsidies profiteren^* (gesubsidieerde Tesla’s).
• Burgers mogen stemmen, maar hebben verder nauwelijks zeggenschap over het klimaatbeleid. De regionale plannen voor de inpassing van wind- en zonne-energie worden veelal gemaakt door ambtenaren en consultants, en missen daardoor ‘democratische legitimiteit’.
• De overheid voert nauwelijks regie over de inrichting van het landschap, terwijl woningbouw, landbouw, natuur, energie, industrie en bedrijven met elkaar wedijveren om dezelfde schaarse ruimte. Verdere verrommeling van het landschap dreigt, met windmolens en zonneweides als mikpunt van conflict.
• Veel natuur- en klimaatbeleid komt uit Europa, dat kampt met een democratisch tekort.

Genoeg voedingsbodem voor ongenoegen dus. Als we de omwenteling naar duurzaamheid niet beter organiseren, zal deze onvrede alleen maar toenemen naarmate het klimaatbeleid meer gaat kosten en mensen harder raakt – als wijken van het gas af moeten bijvoorbeeld. Dit zal dan weer het verlangen voeden naar een sterke leider die ofwel het klimaatbeleid doorduwt, of het van tafel veegt.

Kan het ook anders? Kunnen we ons aan deze logica ontworstelen en zowel een stabiel klimaat als een werkende democratie behouden, wetend dat we ze allebei nodig hebben voor een leefbare toekomst? 

Laten we kiezen voor méér democratie

Als we echt zeggenschap willen over onze toekomst, als we echt een kans willen maken om de opwarming en de uitsterving effectief aan te pakken, dan moeten we nieuwe vormen van democratische besluitvorming gaan omarmen. 

Eens in de vier jaar stemmen is niet genoeg. Dat is geen zeggenschap en het is ook geen echte democratie; het is bestuur door een politieke elite, niet door het volk zelf.

Alleen door de democratie te hervormen, geven we haar een toekomst, en daarmee onszelf en het goede leven waar het ons allemaal om te doen is.

Het direct betrekken van representatieve groepen burgers, via burgerbegrotingen of burgerberaden, is in mijn ogen een veelbelovende eerste stap. Dit type ‘deliberatieve democratie’ is geen vervanging van het parlement of de gemeenteraad; het is een aanvulling op het huidige politieke stelsel.

Het idee hierachter is dat als je een dwarsdoorsnede van de samenleving in een zaal bij elkaar zet en ze alle feiten over de opwarming en andere ecologische crises voorlegt, ze vanzelf tot de conclusie zullen komen dat ingrijpende veranderingen nodig zijn. En dat ze vervolgens voorstellen kunnen doen die verder gaan dan wat de gevestigde politiek kan of wil bedenken.

Kan dit werken, en zo ja, onder welke voorwaarden? Daar ga ik me de komende tijd ook verder in verdiepen.

Je bent van harte uitgenodigd om mijn ontdekkingstocht in de wereld van nieuwe democratie en beter klimaatbeleid te volgen. Het belooft een hobbelige rit te worden.

Wil je mijn zoektocht naar echte democratie en een leefbare aarde volgen? Schrijf je dan hier in voor mijn nieuwsbrief.

Lees ook: