Deal or no deal, dat is niet de kwestie, de brexit gaat over symboolpolitiek

Als Jupiter en Saturnus schoven corona en brexit de laatste weken van 2020 bijna over elkaar heen. Daardoor bereikte het Verenigd Koninkrijk al vóór 1 januari de gedroomde onafhankelijkheid. De samenloop van corona plus brexit zorgde in de week voor Kerstmis dat het ‘continent volkomen afgesneden’ raakte, zoals een vertrouwde Engelse zegswijze wil.

Meer dan ooit zal de Britse politiek van de Grote Uittreding een strijd om de beeldvorming maken. Wat er ook misloopt, de oorzaken liggen elders, de Britse premier en zijn ministers hebben er geen schuld aan. Het virus is verraderlijk, de vastelanders willen de Britten vernederen, maar een onversaagd Brittannia volhardt in tijden van schaarste en wint uiteindelijk.

Maar hoe loopt het deze keer? Wel of geen akkoord op het nippertje? Het maakt in het dagelijks werk van een handelaar in bloembollen of designstoelen weinig uit. Brexit is brexit. Dat betekent een enorme of een iets kleinere berg extra papierwerk. Deal or no deal, dat is niet de kwestie.

Het Verenigd Koninkrijk staat na 47 jaar lidmaatschap weer buiten de Europese Unie. Het had bij de toetreding in 1973 zestien jaar geduurd om erin te komen. Wat dat betreft was de exit na het referendum van 2016 een vluggertje.

De afstand is onveranderd

De basisgegevens zijn niet veranderd. De kortste afstand tussen het Verenigd Koninkrijk en het Europese vasteland is nog steeds bijna 34 kilometer. Naar de Verenigde Staten, waar de Britten zich bij vlagen meer verwant mee voelen, is het 6.848 kilometer.

De twee naaste buren kunnen niet zonder elkaar, maar mét elkaar krijgen de Britten het altijd benauwd

De naaste buren kunnen niet zonder elkaar, maar mét elkaar krijgen de Britten het altijd benauwd. Gek genoeg was het de Britse premier Margaret Thatcher die met succes aandrong op het vervolmaken van de gemeenschappelijke Europese markt. De vrijheid van handel, wonen en werken raken de Britten nu kwijt.

Zij krijgen er iets voor terug dat hun kennelijk meer waard is: hun soevereiniteit. Ze zijn weer baas in eigen huis. Sovereignty. Een woord dat alles samenbalt waar veel Britten naar hunkeren. De belofte was zo sterk en het verlangen ernaar liep dusdanig door alle klassen heen dat rationele overwegingen zoals welvaart door vrijhandel en gedeelde veiligheid het aflegden.

Doormodderen en altijd winnen

Het resultaat was de laatste weken acuut zichtbaar, alleen al bij het naderen van de brexit: lange rijen vrachtwagens bij de havengrenzen in Dover en Calais en beelden van leeggekochte winkels. De nieuwe coronavariant maakte de chaos compleet. Het riep herinneringen op aan de Tweede Wereldoorlog. We laten ons niet klein krijgen. Muddling through. Uiteindelijk wonnen wij de Tweede Wereldoorlog, niet die slappe en eeuwig onderhandelende Europeanen.

Wie probeert te begrijpen hoe een koninkrijk van 68 miljoen zielen opgelucht ademhaalt dat het bevrijd is van de vrije toegang tot een markt van 447 miljoen Europeanen, moet verder kijken dan de Poolse loodgieters die goedkoop kwamen werken in Engeland.

De Britten waren decennialang hoofdkwartier en springplank voor automakers, financiële dienstverleners en andere internationale bedrijven die in het Engels de Europese markt op gingen. Britse jongeren konden in al die buurlanden tegen lokaal tarief studeren, talen leren of een nieuw leven beginnen. Het was allemaal niet genoeg.

Briljante onzin

De bevrijding van de Britten zit vooral tussen de oren. Het is geen toeval dat de hele brexitbeweging gedreven is door Conservatieven zonder materiële zorgen, veelal welgestelde (jonge)mannen die op hun privéscholen hebben geleerd in theoretische, vaak historische beelden te denken en zich in onderlinge competitie erin bekwaamden iedere willekeurige stelling verbaal briljant te verdedigen.

John Le Carré gaf enkele jaren les op Eton, en zei: ‘Je leert er alleen om te winnen, niet om te besturen’

Boris Johnson had zo’n jeugd op de meest elitaire van de elitekostscholen, Eton. De onlangs overleden schrijver John Le Carré gaf er enkele jaren les, en zei erover: ‘Je leert er alleen om te winnen, niet om te besturen.’ Alles is sport. Je wint of je verliest. Engeland bevrijdde het continent 75 jaar geleden en nu maken die vermaledijde Duitsers (‘Krauts’) via de EU toch de dienst uit in het Verenigd Koninkrijk?

Dat denken en voelen werd in 2016 geraffineerd benut door de brexit-campagnevoerders die tot hun eigen verrassing nipt het referendum wonnen om de Europese Unie te verlaten. ‘To take back control.’ Wat dat betekent gaan de Britten de komende maanden en jaren merken. Zij kunnen het coronavaccin iets sneller goedkeuren, de kleur van het Britse paspoort weer zelf bepalen, maar hun welvaart zal eronder lijden.

De Britse economie zal het meeste lijden

De omvang van de Britse economie gaat krimpen: 4 procent mét een handelsakkoord, 6 procent zonder afspraken voor de toekomst. Er gaan onvermijdelijk kansen en dus banen verloren. Als Johnson die schade wil beperken zal hij er niet onderuit komen dat het VK, net als Zwitserland en Noorwegen, aan de meeste regels van de Europese interne markt zal moeten voldoen.

Dat is pijnlijk voor het Britse eergevoel, onverteerbaar voor de beeldbeleving van de harde brexiteers in Johnsons achterban die steeds volhielden dat een akkoord met de EU over de toekomstige handelsrelatie een eitje zou zijn. De interne markt, daar zouden de Britse bedrijven gewoon hun goederen verkopen zonder belemmeringen, terwijl het VK al die onzinnige Europese regeltjes zou afschudden.

Het was een illusie geboren uit een gebrek aan kennis en belangstelling. De Engelse gentlemen die het idee van uittreding bedachten als frivool debatthema, zien in de EU een vermoeiend, typisch christendemocratisch idee van Duitsers en Fransen die door eindeloos praten onwerkbare compromissen bereiken.

Het nooit begrepen Europese project

De brexiteers en de velen die voor hun ideetje stemden, hebben nooit begrepen dat de Europese Unie (en haar voorlopers) een vredesproject was en blijft. Om te voorkomen dat de Europese naties opnieuw ruziënd ten onder gaan. Zo hebben deze verheerlijkers van de Britse natiestaat ook niet begrepen dat de Unie intussen ook een overlevingsproject is om samen het hoofd boven water te houden in een harde wereld waarin een paar grootmachten de dienst uitmaken.

Economisch is de EU een volwaardige tegenspeler in deze champions league, geopolitiek allerminst. De uittredende Britten koesteren de nostalgische illusie dat zij als Global Britain een wereldspeler kunnen blijven op zowel handels- als geopolitiek gebied, en als soevereine gelijke kunnen onderhandelen met China, de Verenigde Staten of de EU.

De EU-landen beseffen dat zij in de arena van de machtspolitiek aan het VK een sterke middenklasser (met kernwapens) verliezen – ook daarover gingen de onderhandelingen dit jaar: kunnen de EU en het VK hun militaire en inlichtingenkrachten blijven bundelen?

Britten denken aan een ander ‘gelijk speelveld’

Wat betreft de handel gaat het VK aan de boedelscheiding meer verliezen dan de EU. De Unie gaf in de onderhandelingen over het ‘gelijke speelveld’ van de interne markt weinig toe en kon dat ook niet. Iedere lidstaat heeft wel regels waar men de pest aan heeft. Als de Unie daar uitzonderingen voor maakt, blijft van de interne markt snel weinig over. Dus kon het VK dat uit de club stapte al helemaal niet rekenen op extra toegevendheid.

Dat de brexiteers het referendum destijds verkochten als het afwerpen van het Europese regeljuk met behoud van toegang tot die enorme markt voor de deur was pure bluf. Of opnieuw een monumentaal gebrek aan begrip voor de essentie van de Europese Unie.

De persiflage is zijn standaard stijlfiguur. Ongeduld voor details zijn levenshouding

Maar wij gaan heus niet de normen voor gezonde producten verlagen, bezwoeren de Britse onderhandelaars. Helaas hadden zij de reputatie van hun premier niet mee. Boris Johnson werd in zijn eerste journalistieke baan bij The Times ontslagen om een vervalst citaat en heeft als Brussel-correspondent van de Daily Telegraph tussen 1989 en 1994 een naam opgebouwd als komische berichtgever over onzinnige Europese regelingen, die vaak niet bestonden. De persiflage is zijn standaard stijlfiguur. Ongeduld voor details zijn levenshouding.

Nog even het akkoord schenden?

In de rest van Europa heeft iedereen kunnen zien dat de brexitcampagne vol evidente onwaarheden en valse beloftes zat. Wie in dit onderhandelingsjaar dan ook nog een wet laat aannemen die in regelrechte strijd is met het net gesloten Terugtrekkingsakkoord tussen het VK en de EU, verspeelt z’n laatste beetje goodwill als betrouwbaar staatsman. Die laatste actie ging om de uitzonderingspositie die Johnson Noord-Ierland had gegeven in het akkoord dat de verhoudingen tussen het VK en de EU regelt in het scenario dat er geen nieuwe regeling ingaat op 1 januari 2021.

Om te voorkomen dat er een harde grens tussen de Ierse republiek en Noord-Ierland (onderdeel van het Verenigd Koninkrijk) zou komen, is een denkbeeldige zeegrens voorzien tussen Noord-Ierland en het Britse vasteland. Daar hebben felle brexiteers bezwaar tegen omdat die regeling de Britse soevereiniteit aantast. Johnson wilde het akkoord eenzijdig veranderen maar heeft daar uiteindelijk van afgezien.

Dit soort symboolpolitiek heeft niet bijgedragen aan een sfeer van vertrouwen. Geen wonder dat er na een jaar onderhandelen duizend pagina’s conceptafspraken lagen. Het gestolde wantrouwen van scheidende partijen die buren blijven. De meeste punten zijn al een tijdje geregeld, maar over de spelregels voor toegang tot de interne Europese markt bleef de Britse regering bezwaren hebben, een onvermijdelijk stukje theater om de hardliners in de achterban koest te houden.

De vis als symbool wordt duur betaald

Zo was ook het langlopende ‘conflict’ over de verdeling van visserijgronden vooral symbolisch. Het gaat om 0,1 procent van het Britse bruto binnenlands product, maar het terugnemen van de vruchten van de ‘eigen’ zee is hoog opgespeeld tijdens de referendumcampagne. Daar moet nu dus succes worden getoond, zeker als voor de vrije toegang tot de gemeenschappelijke markt aanzienlijke concessies zijn gedaan.

Op het eerste gezicht hebben de Britten een goed soevereiniteitsverhaal bij de visserij. De geldende quotaregeling is zeer onvoordelig voor de Britten. Van de kabeljauw in het Kanaal mogen Britse vissers 8 procent vangen, de Fransen 84 procent. Op de Keltische Zee (die Ierland, het VK en Frankrijk verbindt) hebben de Fransen recht op 66 procent van de schelvis, de Britten 10 procent.

De Britten willen meer vis in eigen wateren vangen, maar zij hebben er de vissers niet meer voor. Bovendien, Europese vissers kochten in de loop der tijd Britse rechten op – de Britten zijn niet bestolen. Voor de Franse, Belgische en Nederlandse visserij zou het een dramatische slag zijn als de Britten met de marine hun viswateren gaan beschermen tegen buitenlandse indringers. Daar hebben zij mee gedreigd voor het geval er geen akkoord komt.

Totale breuk is ook goed, symbolisch dan

Boris Johnson moest tot het eind doen alsof een finale breuk zonder akkoord voor de toekomstige betrekkingen hem net zo lief was als wel een akkoord. De hardliners die hem gijzelen zien in een no-dealbrexit de ultieme overwinning. Maar Johnson kan de chaos en armoedeval na zo’n ruw vertrek niet oneindig op covid-19 of de arrogantie van Brussel gooien.

Het zakenleven en de meeste rustige commentatoren in Groot-Brittannië dringen al jaren aan op een serie volwassen scheidingsafspraken

Het zakenleven en de meeste rustige commentatoren in Groot-Brittannië dringen al jaren aan op een serie volwassen scheidingsafspraken. Om de schade te beperken. Het zou in het belang van Johnsons burgers zijn te elfder ure toch tot een akkoord te komen, zo nodig met het nodige misbaar en zelfschouderkloppen. Maar kenners van het verschijnsel Johnson wijzen erop dat hij altijd kiest voor zijn eigen hachje en hoe hij denkt dat te redden. Hij heeft in ieder geval keer op keer geweigerd uitstel te vragen om tot een oplossing met minimale kleerscheuren te komen.

Oud-premier John Major, Thatchers vice-premier Michael Heseltine en vele andere oudere politici (Labour en Conservatief) hebben brexit ‘de domste beslissing in een generatie’ genoemd. Door verder uitstel te weigeren heeft Johnson voor een hardere brexit gekozen dan nodig was en waar zijn voorganger Theresa May voor pleitte.

De ‘remainers’ verspeelden hun tijd

De ‘remainers’ (de Britten die in de EU wilden blijven) hebben ook schuld. Door een tijd te ijveren voor omkering van de uitslag van het referendum van 2016 hebben zij tijd verloren om een zachte scheiding te bevorderen. Daardoor hebben zij zich medeverantwoordelijk gemaakt voor de botte brexit die zich nu voltrekt.

Met of zonder deal rukt Boris Johnson het VK los van het werelddeel waar het bij hoort, van het gegroeide Europese recht, waar Britse juristen een waardevolle bijdrage aan hebben geleverd. Londen laat ook een gemeenschappelijke sociaal-maatschappelijke cultuur los, die veel niet-bevoorrechte Britten ten goede kwam. Dat zal de gentlemen-brexiteers een zorg zijn.

Waar zij minder nonchalant mee om kunnen is de groeiende afkeer van dit gedrag in Noord-Ierland en vooral Schotland, twee van de vier delen van Verenigd Koninkrijk die tegen brexit stemden. In Schotland loert de wens tot onafhankelijkheid binnen de EU opnieuw om de hoek, al zal dat niet snel lukken. Op de langere duur riskeren de brexiteers het definitief uiteenvallen van hun dappere wereldmacht.

Muddling through, met of zonder Johnson

Er gaan al stemmen op die suggereren dat Boris Johnson zijn nut heeft gehad voor de geheide brexiteers. Hij won de verkiezingen van december 2019, een ruime meerderheid in het Lagerhuis is nu voor vertrek uit de boze Brusselse tirannie. Zodra dat gepiept is, heeft Johnson zijn tijd gehad en zijn partij en land dringend toe aan een minister-president die kan besturen.

Na een coronajaar vol corona-U-bochten, die van Hugo de Jonge een voorspelbare bestuurder-die-levert maken, zijn er ook in zijn eigen partij weinig mensen meer die beweren dat Boris Johnson een safe pair of hands is als je te maken hebt met een pandemie. En met de gevolgen van een economische crisis, die nodeloos verergerd is door een roekeloos spelletje politiek poker.

In de woorden van de bedachtzame Financial Times-columnist Philip Stephens is ‘brexit een nationale tragedie berustend op een hersenschim’.

Een fikse kater wacht de Britten, maar de Europese Unie komt ook verzwakt uit de strijd. Tenzij het lukt een paar lessen te trekken uit de Britse alleingang. De belangrijkste: de EU-burgers perspectief geven op werk en een leefbare wereld, en minder ruimte geven aan de stemmen van de oude economie die een grote groep burgers in de kou heeft laten staan. Die burgers zijn het die Boris Johnson in 2019 zijn tijdelijke meerderheid gaven. Zij zijn het die in Frankrijk, Italië en in maart in Nederland klaarstaan om de tevreden orde de sleutels af te nemen.

Lees verder:

Drie meisjes voor hun huizen naast de vredesmuur in Iers Republikeins gebied, Belfast.

De brexit roept het trauma van de Noord-Ierse grens weer op. Deze muziek maakt de pijnlijke deling voelbaar Het Ierse eiland wordt opnieuw in tweeën gescheurd door de brexit: moet de grens tussen Noord-Ierland en Ierland nu op slot? Geen makkelijke vraag, want een harde grens betekent een pijnlijke terugkeer naar het verleden. Hoe pijnlijk leer je doorgronden met de muziek van deze Ierse muzikanten, die opgroeiden in de grensstreek. Lees het verhaal hier