De partijen die nu klagen over hoe hardvochtig de bijstand is geworden, hebben dat systeem zelf opgezet

Jullie hebben het vast wel voorbij zien komen in het nieuws:^* een vrouw uit Wijdemeren moest 7.000 euro aan bijstand terugbetalen omdat haar moeder af en toe boodschappen voor haar deed. Het zoveelste verhaal dat laat zien hoe vernederend, betuttelend en onderdrukkend de bijstand is geworden in Nederland.

Maar dit keer lijkt er zowaar brede ophef te ontstaan. Ineens zit de NOS erbovenop. Politici wier partijen al jaren voor dit soort wetgeving hebben gestemd spreken er schande van. Journalisten die zich jaren druk maakten over fraude maken zich nu hier boos over.

Het is fijn dat de wind eindelijk is gaan draaien, maar ik moet zeggen dat ik ook een beetje paf sta van hoe iedereen ineens tot het naoorlogse verzet is toegetreden. Dit is al jaren en jaren aan de gang. Het is ook geen uitwas of uitzondering, maar het resultaat van doelbewust beleid.

En vergis je niet – de twee partijen die het hardst hebben gepleit om mensen in de bijstand onmenselijk te behandelen staan nog steeds het hoogst in de peilingen: de VVD en de PVV. Laten we alsjeblieft niet doen alsof dit uit de lucht is komen vallen, en de volledige schuld in de schoenen schuiven van ambtenaren in een gemeente waar we nooit komen (evenals velen de Toeslagenaffaire helemaal in de schoenen van de Belastingdienst willen schuiven). Nee, dit is het resultaat van bewust politiek beleid, waar miljoenen Nederlanders vóór hebben gestemd. Tijd om in de spiegel te kijken.

In de periode 2013-2015 schreef ik een reeks stukken over hoe repressief de verzorgingsstaat is geworden (met bijbehorend pleidooi voor een onvoorwaardelijk basisinkomen). Veel applaus kreeg je daar toen niet voor. Talkshows hadden weinig interesse, politici ook niet. Uitzonderingen waren Kamerleden als Jasper van Dijk (SP) en Linda Voortman (GroenLinks), maar zij scoorden er weinig politieke punten mee. De PvdA zat in een coalitie met de VVD en had de sociaaldemocratie min of meer vaarwel gezegd.

Ik schreef^* toen over een man die een taakstraf kreeg omdat hij vrijwilligerswerk had gedaan naast zijn uitkering. Hoogleraar Gijsbert Vonk sprak indertijd al van ‘criminalisering van de bijstand’. Ik concludeerde: ‘De verhalen van machtsmisbruik, dwang en vernedering in de bijstand zijn allang geen uitwassen van het systeem meer. Ze zijn het systeem.’

Jonathan Witteman van de Volkskrant deed in die jaren nog een stuk grondiger journalistiek werk. Hij schreef^* al in 2013 over het vernederende en zinloze werk dat de gemeente Amsterdam liet verrichten door bijstandsgerechtigden en twee jaar geleden^* over ‘de doorgeslagen jacht op de bijstandsfraudeur’.

Om maar te zeggen: het nieuws over de vrouw die 7.000 euro terug moet betalen is geen nieuws. Dit gebeurt al jaren, systematisch, en wordt al jaren genegeerd door de meeste politici en opiniemakers. Als we willen dat het stopt, is het misschien een ideetje om niet meer te stemmen op de partijen – met name de PVV en de VVD – die hier al jaren voor pleiten. En progressieve partijen: kom eindelijk met een ambitieus plan^* om armoede in Nederland voor eens en altijd uit te roeien. Een leven zonder armoede is geen gunst, maar moet een recht zijn. Noem het een basisinkomen, of noem het basiszekerheid, maakt mij niet uit.

In 1963 loodste de eerste vrouwelijke minister Marga Klompé de Algemene bijstandswet door de Tweede Kamer. Een leven zonder armoede moest volgens haar niet langer ‘een zaak van barmhartigheid, maar van recht’ zijn. ‘Ik wil dat mensen met opgeheven hoofd een beroep op die wet doen’, zei ze, en ze vond ook dat de uitkering hoog genoeg moest zijn. ‘Een bloemetje op tafel hoort erbij.’

M’n collega Jesse Frederik schreef^* een paar jaar geleden: ‘Al in 1963 wilden sommige partijen [lees: de VVD] de bijstand volhangen met verplichtingen en sancties. Maar daar was Klompé mordicus op tegen. Iedere bevolkingsgroep moest met opgeheven hoofd om hulp kunnen vragen. In haar woorden: ‘Ik wilde er niet van uitgaan dat wie een beroep doet op bijstand een fraudeur is. Dat mag je de 99 procent van de mensen die het goed doet niet aandoen.’

Hoe ver zijn we afgedwaald van Klompés idealen...

Zelfs als je uitkering niet wordt teruggevorderd, dan ligt de bijstand nu vaak alsnog onder de armoedegrens. Het is tijd om eindelijk terug te gaan naar de oorspronkelijke bedoeling van de wet: onvoorwaardelijke bestaanszekerheid voor iedereen. Met opgeheven hoofd. En een bloemetje op tafel.