De uitvinder van het coronavaccin is... niet Big Pharma (maar die krijgt wel de eer én de poen)

Een jaar geleden bungelde de farmaceutische industrie helemaal onderaan in de ranglijst^* van meest betrouwbare bedrijfstakken. Zelfs de olie-industrie scoorde beter. Toen kwam covid en dat veranderde alles. Sinds de uitbraak van de pandemie is de reputatie van de farma-industrie aan een steile opmars bezig.^*

Geen wonder ook. Farmaceutische giganten braken alle snelheidsrecords in de ontwikkeling van de vaccins tegen covid-19. Zonder hen hadden we misschien nog jaren moeten wachten op de verlossing van de pandemie. Ere wie ere toekomt: die imagoboost is meer dan verdiend. 

Zo lijkt het althans.

Alleen: het beeld van Big Pharma die redding bracht door een wonder van innovatie in de labs van Pfizer, Moderna en andere farmareuzen klopt niet. De coronavaccins hebben we niet zozeer te danken aan farmaceuten en hun innovatiekracht, maar aan overheden en hun inventieve universiteiten. 

De kennis die deze vaccins mogelijk maakt, werd ontwikkeld door wetenschappers aan universiteiten en overheidsinstellingen. De farmaceutische industrie claimde vervolgens het eigendomsrecht, zette de laatste stapjes in het ontwikkelingstraject, en verkoopt de vaccins nu met winst terug aan diezelfde overheden. Als klap op de vuurpijl betalen de farmareuzen over die winst ook nog eens zo min mogelijk belasting. 

Kennis kopen, het product van die kennis met winst terugverkopen, en over die winst nauwelijks belasting betalen: ziehier de ingenieuze drietrapsraket van Big Pharma. 

Wil de echte uitvinder van het covid-19-vaccin nu opstaan?

Echt indrukwekkend ziet een vaccin er niet uit: een glazen flesje met daarin enkele milliliters waterachtige vloeistof. Maar die vloeistof bevat wel een indrukwekkende hoeveelheid kennis. Zo’n vaccin is het resultaat van inzichten uit de immunologie, virologie, celbiologie, fysiologie, epidemiologie én statistiek.  

Het is een gevleugelde uitspraak in de wetenschap: als onderzoeker sta je altijd ‘op de schouders van reuzen’. En inderdaad, ook deze vaccins waren er niet geweest zonder het gecombineerde werk van duizenden wetenschappers.

Wetenschappers die bijna allemaal betaald werden met publiek geld.

Alleen al in Amerika, het zogenaamde walhalla van de ‘vrije markt’, wordt meer dan 70 procent^* van al het fundamentele onderzoek – onderzoek dat ten grondslag ligt aan onze grootste innovaties, zoals het internet, touchscreens en medicijnen – bekostigd door overheidsinstellingen, universiteiten en andere non-profitorganisaties. Slechts 30 procent wordt betaald door de private sector.

Ergens is dat ook logisch. Bedrijven investeren pas in onderzoek als ze vrij zeker zijn dat die investering op korte termijn een verkoopbaar product oplevert. Bij fundamentele doorbraken liggen de mogelijke toepassingen vaak nog decennia ver in de toekomst. 

Toen onderzoeker Sydney Brenner in 1961 aan de universiteit van Cambridge de structuur van mRNA ontrafelde,^* had hij nooit kunnen weten dat zijn onderzoek zestig jaar later cruciaal zou blijken bij de ontwikkeling van een nieuw type vaccin tegen een coronavirus.  

De coronavaccins: met dank aan overheden wereldwijd

Studie na studie bewijst: in de geneeskunde is de overheid de grote innovator. Dat geldt zeker ook voor de vaccins waarmee de wereld nu van covid-19 moet worden verlost.

Zowel het vaccin van Pfizer/BioNTech als dat van Moderna werkt met een nieuwe vaccintechnologie: mRNA. In tegenstelling tot de traditionele vaccins, waarbij een verzwakt of gedood virus ingebracht wordt om een immuunreactie op te wekken, spuit men bij deze vaccins de instructies om een bepaald eiwit te maken in. Die instructies bestaan uit een stukje genetisch materiaal, mRNA, dat in onze cellen omgezet wordt in het spike-eiwit van het coronavirus en zo je immuunsysteem voorbereidt op een aanval van het coronavirus zelf.

Het idee dat je mRNA kan gebruiken om je lichaam een eiwit te laten maken, werd in 1989 voor het eerst op haalbaarheid onderzocht door de Hongaarse biochemica Katalin Karikó. Het kostte Karikó en haar collega’s meer dan twintig jaar aan onderzoek om het mRNA zo aan te passen dat het niet meteen door ons lichaam wordt afgebroken, nog voordat het de instructie voor het bouwen van een eiwit kan geven.

Karikó en haar collega’s deden dat belangrijke werk aan de universiteit van Pennsylvania, en werden grotendeels betaald door het Amerikaanse National Institute of Health (NIH) – met overheidsgeld dus.

Ook een tweede cruciale doorbraak die aan de basis ligt van de huidige vaccins werd niet in de labo’s van de farmaceuten bewerkstelligd. Om het mRNA te krijgen op de plek waar je het wil hebben – in onze cellen – heeft het een lipidenjasje nodig: een omhulling van vetten die kunnen versmelten met de wanden van onze cellen. Om het juiste jasje te vinden was jarenlang onderzoek nodig, dat grotendeels plaatsvond aan het Massachusetts Institute of Technology (MIT) – en dus weer voor het belangrijkste deel gefinancierd door de overheid.

Het derde puzzelstukje voor dit vaccin – kennis over het spike-eiwit van het nieuwe coronavirus, die stekeltjes aan de buitenkant – was al voorhanden dankzij onderzoek naar een vorig coronavirus, MERS. En ook dat onderzoek werd – je raadt het al – betaald met overheidsgeld.

Die publieke financiering gaat niet alleen op voor de mRNA-vaccins: ook de technologie achter het vaccin van AstraZeneca werd met publiek geld ontwikkeld. Het decennialange onderzoek dat ervoor nodig was, vond plaats aan het Jenner Institute, een onderdeel van de universiteit van Oxford.

Overheden doen het onderzoek, bedrijven patenteren het resultaat

Waarom doen farmaceuten zulk onderzoek niet zelf? Simpel: het is duur en risicovol. Dat geldt in het bijzonder voor vaccins. Als je pech hebt, is de epidemie al uitgewoed voordat je vaccin op de markt komt. En als dat niet het geval is, blijft het moeilijk om veel winst te maken met vaccins, omdat die doorgaans erg goedkoop zijn. 

Daarom investeren farmaceuten zelden in vaccinonderzoek.^* Waren er in 1967 nog 37 Amerikaanse farmabedrijven die vaccins ontwikkelden, in 2013 was dat aantal gezakt tot slechts vijf. Pas in 2010, toen het moeilijkste werk al achter de rug was, toonden enkele kleine biotechbedrijven interesse voor de nieuwe mRNA-technologie. Onder andere het Duitse BioNTech en het Amerikaanse Moderna besloten die verder te ontwikkelen. En ook daarvoor kregen ze weer steun van de overheid. Vervolgens slaagden ze erin om de met publiek geld ontwikkelde technologie te patenteren.

Toen begin 2020 duidelijk werd dat het nieuwe coronavirus een blijvertje was, zagen zowel Moderna, BioNTech en AstraZeneca hun kans schoon. Ze waren inmiddels eigenaar van de kennis die noodzakelijk was om deze pandemie te bestrijden, en konden beginnen aan de ontwikkeling van vaccins. 

Maar eerst gingen ze nóg eens langs bij de overheid.

Moderna ontving in het begin van de pandemie bijna een miljard dollar^* van het Amerikaanse overheidsinstituut DARPA om een vaccin tegen corona te ontwikkelen en te testen. AstraZeneca kreeg 1,2 miljard dollar^* van het U.S. Department of Health and Human Services. Pfizer liet trots weten dat het geen overheidsgeld zou aanvaarden, maar vermeldde daar niet bij dat BioNTech, de Duitse firma waarmee het een samenwerkingsverband sloot, in het begin van de pandemie al  445 miljoen dollar^* had gekregen van de Duitse overheid en nog eens 30 miljoen euro^* van de Europese Unie. Ook enkele private partijen schonken honderden miljoenen aan de farmaceuten om bij te dragen aan de vaccinontwikkeling.

Het is nog altijd onduidelijk hoeveel geld de farmaceuten zélf investeerden in de ontwikkeling en het testen van hun vaccins. Farmabedrijven hebben niet de gewoonte hun boekhouding met buitenstaanders te delen. Wel weten we dat ze ook voor de laatste stap, de productie en distributie van de vaccins, het financiële risico zoveel mogelijk afwentelden op overheden.

Ze sloten zogenoemde advance purchase orders af: ze verkochten al dosissen voordat ze zeker waren dat hun vaccinkandidaat veilig en effectief zou zijn. De verschillende overheden stonden daarbij met hun rug tegen de muur. Wilden ze zo snel mogelijk hun bevolking inenten, dan moesten ze het risico op een mislukt vaccin voor lief nemen.

En betalen deden ze. De contracten tussen Big Pharma en de verschillende overheden zijn geheim, dus precies weten hoeveel geld er op tafel is gelegd doen we niet, maar volgens persbureau Reuters gaat het, alleen al in Europa, over minstens 10 miljard dollar.^*

Hoeveel winst maken de farmaceuten met hun vaccins?

Natuurlijk, de farmabedrijven hebben wel degelijk ook nuttig werk verricht. Ze hebben de vaccins uitontwikkeld, in grootschalige studies getest en een groot productie- en distributienetwerk opgezet. Maar ook het risico van deze investering werd, door de advance purchase orders, voor een groot gedeelte door de overheden gedekt. Toch vloeit de winst op deze vaccins volledig naar de bedrijven zelf. En die winst is niet marginaal. 

In december 2020 tweette een Belgische staatssecretaris ‘en stoemelings’ een spreadsheet met daarin de tot dan toe geheime bedragen die de overheden per dosis moesten betalen aan de farmaceuten: 18 dollar voor het vaccin van Moderna, 14,50 dollar voor dat van Pfizer/BioNTech en 2,16 dollar voor dat van AstraZeneca. Later ontdekte persbureau Reuters^* dat de prijs voor het Pfizer/BioNTech-vaccin zelfs nog een onderschatting was: het bleek dat Europa voor dat vaccin zelfs 18,90 dollar per dosis betaalt.

Is dat veel? Dat hangt natuurlijk af van de vraag hoeveel het kost om zo’n dosis te produceren. Wetenschappers van het Londense Imperial College berekenden dat de productieprijs (inclusief manuren) van het actieve bestanddeel van de Moderna- en Pfizer/BioNTech-vaccins op respectievelijk 2,02 en 0,62 dollar per dosis ligt.^* Daarnaast zijn er nog verpakkingskosten (ongeveer 0,31 dollar per dosis),^* en distributiekosten. Die distributiekosten zijn in dit geval moeilijk in te schatten: ze liggen een stuk hoger dan normaal omdat de mRNA-vaccins erg koud bewaard moeten worden. Geen enkele expert die ik contacteerde kon mij een exact bedrag geven, maar ze waren het er wel over eens dat een dollar per dosis zeker moet volstaan.

Alleen al in 2021 kan Pfizer een winst van 22 miljard dollar verwachten

Elke dosis van het Pfizer/BioNTech-vaccin kost op basis van die cijfers dus ongeveer 2 dollar. Ze verkopen die dosis voor bijna het tienvoudige: 18,90 dollar. Per verkochte dosis maken Pfizer en BioNTech dus ongeveer 17 dollar winst. Pfizer verwacht in 2021 minstens 1,3 miljard dosissen te verkopen. Als ze al die dosissen voor de Europese prijzen kunnen wegzetten, kunnen ze alleen al in 2021 een winst van 22 miljard dollar verwachten.  

Zelfs als ze voor dit nieuwe vaccin – en laten we het ruim nemen – drie miljard investeerden in onderzoek, testen en productiecapaciteit, is dat zo’n 19 miljard dollar winst in een jaar tijd – die ze nog wel moeten delen met BioNTech. Eenzelfde berekening levert Moderna een winst op van ongeveer 15 miljard dollar in 2021.  

Pfizer zelf zegt in een persbericht^* naar aanleiding van de kwartaalresultaten dat ze in 2021 voor 15 miljard dollar aan vaccins zullen verkopen, waarop ze een winst van ongeveer 5 miljard dollar zullen maken. Veel geld, maar toch een flink pak minder dan uit mijn berekeningen blijkt. Het is dus best mogelijk dat ik, al heb ik mijn berekening aan verschillende experts voorgelegd, toch een belangrijke kostenpost over het hoofd gezien heb.

Maar zelfs als mijn bierviltjesberekening een overschatting is, kunnen we er zeker van zijn dat Moderna en Pfizer/BioNTech miljarden winst zullen maken. 

Het vaccin van AstraZeneca is een ander verhaal. AstraZeneca, dat beloofd heeft geen winst te maken op zijn vaccin zolang de pandemie voortduurt, rekent 2,16 dollar per dosis en is daarmee vele malen goedkoper dan Moderna en Pfizer/BioNTech. Dat verschil zit allicht in de lagere distributie- en productiekosten – het vaccin van AstraZeneca kan gewoon in de ijskast worden bewaard – maar vooral in de winst voor de farmaceut.

Moderna en Pfizer/BioNTech hebben nooit beweerd geen winst te zullen maken op de vaccins. Maar is een return on investment van bijna 1.250 procent redelijk? Of is dat eerder diefstal van publieke gelden? De CEO van Pfizer, Albert Bourla, noemde het idee dat zijn bedrijf geen winst zou mogen maken ‘erg fanatiek en radicaal’.^* Pfizer had recht op een ruime winstmarge, want het was, volgens Bourla, tenslotte de ontdekker van het levensreddende middel. 

Dat de overheid het meeste werk had gefinancierd, zei hij er niet bij. 

Wat overheden terugzien van hun investering

Slechts een fractie van al die winst vloeit terug naar de overheden en universiteiten. De universiteit van Oxford is nog mede-eigenaar van een aantal patenten die gebruikt werden om het AstraZeneca-vaccin te ontwikkelen en ontvangt in totaal een schamele 90 miljoen dollar,^* plus 6 procent van de winst. De Amerikaanse overheid bezit weliswaar de rechten op een aantal patenten van het Moderna-vaccin, ze verdient daar – voor zover bekend – niets aan 

En dan zijn er nog die vermaledijde ontweken belastingen. Ngo Oxfam ontdekte in 2018 dat onder andere Pfizer meer dan 1 miljard aan belastingen ontweek door zijn geld te parkeren in belastingparadijzen als Bermuda of de Kaaimaneilanden.^*  

Tel daarbij op dat farmaceuten ook grote belastingkortingen krijgen als ze investeren in onderzoek, en je kunt veilig concluderen: elke manier om te profiteren van publiek geld wordt door Big Pharma maar al te graag benut. 

In de media spreken we inmiddels al maanden van het Moderna-vaccin, het Pfizer-vaccin of het AstraZeneca-vaccin. Kunnen we het misschien niet beter ‘het overheidsvaccin’ noemen? Ook dat niet. Want al lag overheidsgeld aan de basis van de technologische doorbraken, het waren diezelfde overheden die de spelregels vastlegden die het parasitaire gedrag van de farma-industrie mogelijk maakten.

Meer lezen?