Dit kunstwerk zet je aan het denken over de machtsverhouding tussen mens en dier

Op De Correspondent schrijf ik vaak over de ontoegankelijkheid van de kunstwereld. Om het niet bij klagen te houden, zoek ik naar initiatieven die een nieuw referentiekader bieden voor kunst. Zoals de wandeling van Alain de Botton door het Rijksmuseum.

Daarnaast presenteer ik samen met Ann Demeester (directeur van Het Frans Hals museum en De Hallen in Haarlem) en kunsthistoricus Marian Cousijn de talkshow Artfest, waar bijzondere mensen over hun favoriete kunstwerk vertellen.

Artfest-collega Cousijn voelt zich altijd bevoorrecht wanneer ze met mensen praat die veel over kunst weten, omdat kunstwerken daar voor haar vaak nog ‘tien keer’ mooier en betekenisvoller van worden.

Die informatie vind je vaak niet terug in teksten over kunst. Daarom heeft Cousijn besloten het voor De Correspondent op te tekenen. In een viertrapsbijdrage bespreekt ze een bijzonder werk dat nu tentoongesteld wordt en dat je zelf dus ook kunt gaan bekijken.

Eerst beschrijft Cousijn het werk en bespreekt ze het met bezoekers, dan volgt een interpretatie en vervolgens laat ze de kunstenaar zelf en een kenner aan het woord.

Deel 1 gaat over de Biokip van Hans van Houwelingen.

1. Het kunstwerk

De camera zoomt tussen de tralies door in op de kop van een kip. Doffe veren, de gele snavel wijst schuin omhoog. De ogen zijn bedekt door een wit vlies en omgeven door beestjes. De kip spert haar snavel open, werpt haar kopje met een laatste krachtsinspanning naar achteren en laat het dan voorover vallen, tegen het gaas aan. Een doorzichtige vloeistof druppelt uit de snavel, die nog een paar keer op en neer gaat. Het wordt een straaltje, en dan weer druppels. Op de achtergrond klinkt het geluid van een langsrijdende ambulance. De kip beweegt nu niet meer. Het druppelen stopt. De kip is leeg. Dood. Het hoopje veren tegen het hek zal nu snel koud worden.

Binnen nog geen tien minuten is het gedaan. ‘Ongelofelijk,’ verzucht de oude man die naast mij op het museumbankje zit, ‘hoeveel vocht er uit zo’n beest komt.’ ‘Maar ze hadden het wel wat mooier mogen filmen,’ antwoordt zijn vrouw.

Vimeo plaatst cookies bij het bekijken van deze video Vimeo

2. De interpretatie

Sterfscènes, de kunstgeschiedenis zit er vol mee. Maar slechts zelden voel je een kunstwerk zo in je lijf als deze video: Biokip (2009) van Hans van Houwelingen. Waar je naar kijkt is eigenlijk veel te zielig, te intiem, te ongemakkelijk.

Het werk is even eenvoudig als ontroerend. De kunstenaar heeft nauwelijks gemonteerd, je ziet gewoon van heel dichtbij een kip van ouderdom doodgaan. Of nou ja, hoe gewoon is dat eigenlijk, een kip die van ouderdom sterft? Veruit de meeste kippen wacht een veel vroegere dood in de gruwelijke bio-industrie. Deze kip heeft geluk gehad om oud te worden en een natuurlijke dood te sterven. Maar die natuurlijke dood blijkt minder idyllisch dan gedacht. De titel van het werk zet je aan het denken over deze kwesties, maar voor de rest spreekt de kunstenaar zich niet uit: of deze kip beter af is dan haar soortgenoten uit de bio-industrie, blijft onuitgesproken.

3. De kunstenaar

Hans van Houwelingen houdt zich voornamelijk bezig met de politieke aspecten van kunst in de openbare ruimte. Ook wanneer zijn naam je niks zegt, is de kans groot dat je zijn werk kent. Bijvoorbeeld Blauw Jan (1994), de groep bronzen hagedissen in het Kleine-Gartmanplantsoen vlak bij het Leidseplein in Amsterdam. Biokip is een beetje een uitzondering in zijn oeuvre, en kwam min of meer toevallig tot stand.

De kip uit het filmpje scharrelde rond in de tuin bij Van Houwelingens atelier, waar hij haar jaren terug zelf uit het ei had zien komen. Ze had geen naam, maar hij had haar altijd een speciale kip gevonden: ze was heel groot, en bijzonder aanhankelijk.

Het was bijna alsof de kip erop gewacht had, binnen een paar minuten was ze dood

Toen de kunstenaar op een ochtend bij zijn atelier aankwam zag hij dat de kip niet lang meer te leven had. Hij pakte snel zijn camera erbij en begon met filmen. ‘Het was bijna alsof de kip daarop gewacht had, binnen een paar minuten was ze dood,’ aldus Hans. ‘Ze ging nog best elegant dood, maar ik had wel medelijden.’ Ik vroeg hem of hij eraan heeft gedacht de kip uit haar lijden te verlossen. ‘Het is wel even door mijn hoofd gegaan, maar ik zou niet weten hoe je dat moet doen. Zo veel weet ik niet van kippen, en ik heb ook geen heel principieel standpunt daarover. Ik eet ook gewoon voorverpakte kip uit de supermarkt.’

Waarom heeft hij dan besloten om een kunstwerk te maken van het filmpje? ‘Omdat het bijzonder was om getuige te mogen zijn van het moment. Deze kip had het geluk om een lang leven te hebben, en dat is dankzij de bio-industrie maar weinig kippen gegund. Maar tegelijkertijd houd ik ook kippen in een hok, en ben ik zelf ook onderdeel van dat systeem.’

4. De context

Biokip is momenteel te zien in de tentoonstelling Meer Macht in Museum de Fundatie in Zwolle, samengesteld door kunstcriticus en schrijver Hans den Hartog Jager.

Het is een tentoonstelling vol prachtige werken en met een relevant onderwerp: kunnen kunstenaars werkelijk macht uitoefenen door middel van hun werk?

Kunnen kunstenaars zich echte, politieke, macht verwerven?

De beeldende kunsten hebben zich de afgelopen anderhalve eeuw haast ongelimiteerde artistieke vrijheid verworven, maar tegelijkertijd is kunst daardoor los komen te staan van de maatschappij. Kunstenaars kunnen choqueren, provoceren en kritiek leveren vanaf de zijlijn. Maar kunnen ze zich ook echte, politieke, macht verwerven? Of heet het dan geen kunst meer?

Den Hartog Jager selecteerde werken met een open karakter. Kunstwerken zoals Biokip, die je aan het twijfelen brengen maar die geen enkelvoudige aanklacht zijn, die je niet een visie op proberen te dringen.

Het werk werd in een vrij laat stadium in de tentoonstelling opgenomen, omdat Den Hartog Jager nog iets miste: ‘Een bepaalde emotie, andere machtsverhoudingen: niet die tussen mensen onderling, maar die tussen mens en dier.’ Biokip heeft precies de eigenschappen waaraan een goed kunstwerk volgens hem moet voldoen: ‘Het bezit complexiteit, is meerduidig, schept vragen in plaats van dat het antwoorden geeft. Goede kunstwerken zetten je aan tot nadenken, laten je dingen ervaren die je nog niet eerder hebt ervaren. Kunstwerken die ondubbelzinnig zeggen hoe de wereld zou moeten zijn, kunnen haast niet interessant zijn.’

Eigenlijk zou hij een installatie bouwen gebaseerd op een oude martelmethode

Hans van Houwelingen komt nog een keer voor in de tentoonstelling, met een onuitgevoerd werk dat je als bezoeker snel over het hoofd ziet. Eigenlijk zou hij een installatie bouwen gebaseerd op een oude martelmethode, waarbij doorlopend een druppel water op het dak van de ontvangstbalie zou vallen. Met dit werk wilde hij de machtsverhoudingen binnen het museum uit balans brengen: de marteldruppel zou de museummedewerkers compleet ontregelen, en zo echt geldende, voelbare macht uitoefenen over het instituut. Het bleek een stap te ver voor het museum om op deze ongemakkelijke manier aan de macht van de kunstenaar te worden overgeleverd. Na een felle discussie werd besloten De Druppel niet uit te voeren, maar de visie erop van zowel Van Houwelingen als die van museumdirecteur Ralph Keuning in een muurtekst vast te leggen.

De teksten geven een interessante blik achter de schermen van de kunstwereld. Misschien wel juist omdat de installatie niet is uitgevoerd, spreekt De Druppel tot de verbeelding.

Onwillekeurig moet ik denken aan de oude kip, zich van geen kunst of macht bewust, die de wereld al druppelend verlaat.