Kan er eindelijk weer geregeerd worden? Of althans gesproken worden over dringende dingen die actief beleid vragen? Covid en het herstel van normale verhoudingen, de de klimaatcrisis, de ontspoorde overheid die en hoe het land zich verhoudt tot de EU en de rest van de wereld.

Ik kan het niet bewijzen maar vermoed dat velen op Koningsdag een dergelijke verzuchting aan hun tompouce toevertrouwden.

In plaats daarvan lijkt de politieke klasse verstrikt in een Zes weken na de verkiezingen is Nederland verder dan ooit verwijderd van een min of meer stabiel kabinet dat al die acute vraagstukken kan aanpakken en het land zelfbewust kan vertegenwoordigen in Brussel, Berlijn, Washington, Moskou en Peking.

De tijd dringt. Nederland heeft als een van de laatste De haven van Rotterdam is Het mobieletelefoonnetwerk van KPN is al jaren De wereld wacht niet tot wij eruit zijn.

Geen moedwil, maar een moeras van misverstanden en goede bedoelingen

Ook in eigen land nemen ongeduld en onverschilligheid toe. Er is werk aan de winkel voor het landsbestuur. Deze naar binnen gekeerde periode, dit almaar groeiende vertrouwensvacuüm, hoeft geen verloren tijd te zijn.

Daar is wel het vrijwel onmogelijke voor nodig. Ministers, Kamerleden en hoofdambtenaren moeten zo snel mogelijk inzien en erkennen wat zij langzamerhand wel moeten weten: dat zij de laatste tien, twintig jaar collectief verzeild geraakt zijn in een moeras van misverstanden over de aard van de verhoudingen tussen overheid en burger. De vergeetcrises van premier Rutte kwamen niet uit de lucht vallen. Hij hield de boel met plakband bij elkaar.

De toeslagenaffaire bleek een perfecte samenvatting van de ontaarding van de verzorgingsstaat. Een Een kinderopvangtoeslag die massaal moest worden uitbetaald door een dienst die sinds jaar en dag belastinggeld int, liefst per direct als voorschot gebaseerd op vertrouwen, gevolgd door een drastische en totale terugvordering bij het geringste vermoeden van onregelmatigheid. Bestuursrechtspraak gaf deze hardheid groen licht.

De overheid wordt nog steeds bestuurd alsof ze een bedrijf is

Eindstand: fraude als standaardveronderstelling, vele duizenden geruïneerd. Gevolgd door collectieve spijtbetuigingen, zonder begin van een oplossing. Een compleet gedesillusioneerde dienst Toeslagen bij de Belastingdienst, die door nieuwe managers wordt geplaagd met het zoveelste cultuurveranderingstraject. Voor veel geld ingekocht bij weer zo’n managementconsultant. De overheid wordt nog steeds bestuurd alsof ze een bedrijf is. Resultaat bekend.

Dát moet veranderen. En wel per direct. Het werkt niet. De overheid mag best doelmatig zijn maar ze is geen bedrijf. En Kamerleden die dat met veel hardnekkigheid vaststellen zijn geen probleem maar een deel van de oplossing. De bevatten ‘niets onoorbaars’, voorspelde premier Rutte vooraf. Het is maar hoe je het bekijkt. Hij vindt het kennelijk doodnormaal dat denigrerend wordt gesproken over de doorvragende ‘eigen’ coalitie-Kamerleden.

Onafhankelijke tegenmacht: doe maar elders

De collectieve minachting voor Kamerleden die hun werk doen is een toch nog schokkend bewijs van de ontaarding van de parlementaire democratie. Hoekstra en De Jonge hadden partijgenoot Omtzigt vergeefs getracht te ‘sensibiliseren’. Rutte had partijgenoot Helma Lodders verzocht een toontje lager te zingen. Ollongren zei dat het ‘behulpzaam zou zijn als enkele Kamerleden zich terughoudender zouden opstellen’.

Hoe durven ze?

Lodders keerde niet terug op de VVD-lijst. Evenmin als de VVD’er Bosman, voorzitter van de parlementaire onderzoekscommissie uitvoeringsorganisaties. Evenmin als CDA-voorzitter Van Dam van de ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag. Voor Omtzigt liepen de verkenners de roemruchte ‘functie elders’ te bespreken. Met zachte sovjethand wordt onafhankelijk parlementarisme geëlimineerd. Het begrip ‘tegenmacht’ is voor de huidige VVD zo nieuw dat vicefractievoorzitter Sophie Hermans links en rechts informeert wat het betekent.

Het bredere probleem komt niet uit de lucht vallen

dat begin 2021 werd gepresenteerd, beschreef een veel breder probleem met dienstverlening door de overheid. Uitvoeringsorganisaties zoals de Belastingdienst, het UWV en de rijbewijzenuitgever CBR lijden onder inconsequente politieke sturing, steeds wisselende opdrachten, een gebrek aan middelen en realistische verwachtingen. Zij worstelen met de hun opgelegde tegenstrijdige rollen van dienstverlener en fraudebestrijder.

De Algemene Rekenkamer wees jaar na jaar op de onvolkomenheden van het toeslagenbeleid

Dat had allemaal geen verrassing voor Kamer en kabinet hoeven zijn, de Algemene Rekenkamer heeft er jaar na jaar op gewezen. Ook op de onvolkomenheden van het toeslagenbeleid.

Tussen 2005 en 2010 stelde de Rekenkamer vast dat de Belastingdienst onvoldoende was toegerust voor het adequaat uitkeren van honderdduizenden toeslagen. De noodzakelijke ICT ontbrak, de keuze om tijdigheid boven rechtmatigheid te laten gaan zou grote risico’s met zich meebrengen: terugvordering van onjuiste betalingen zou kwetsbare groepen in grote problemen kunnen brengen. Dat schreef de Algemene Rekenkamer zestien  Zoals de Rekenkamer acht jaar geleden al schreef dat de problemen met toeslagen niet zozeer de Belastingdienst waren aan te rekenen maar het gevolg waren van fraudegevoelige wetgeving, opgesteld door regering en parlement.

De Kamer en opeenvolgende kabinetten zijn dus structureel ongeïnteresseerd of hardleers geweest. De ambtelijke diensten hebben de moed niet gehad of de ruimte niet gekregen om bij iedere verkeerde afslag aan de bel te trekken en te voorkomen dat voorspelbaar onheil werd aangericht. Het lerend vermogen van het door de politiek geleide openbaar bestuur heeft compleet gefaald.

Zet de uitvoerende diensten niet nóg verder van de ministers af

Regering noch parlement heeft oog voor de uitvoering gehad na iedere afgegeven marsorder, tot er grote problemen ontstonden. De parlementaire onderzoekscommissie stelde vast dat aan de ‘verwaarlozing van de uitvoering’ een

In de nu vrijgegeven notulen van de ministerraad merkt minister Ollongren (Binnenlandse Zaken) op dat problemen bij die uitvoeringsorganisaties zo veel gedoe voor bewindslieden in het parlement opleveren dat maar onderzocht moet worden of zij niet verder van de ministers af geplaatst kunnen worden.

Voor de burger zíjn de uitvoerende diensten de overheid

Precies de verkeerde conclusie uit de toeslagencrisis en de steeds terugkerende problemen bij andere Voor de burger zíjn die diensten de overheid. En dus moeten politiek verantwoordelijken toezien op en verantwoording afleggen over hun dienstverlening aan de burger. Niet zoekmaken maar met korte lijnen ruimte geven aan de professionals, en de vinger aan de pols houden.

Uit de notulen blijkt dat de ministerraad zich bijzonder laat is gaan interesseren voor de problemen met de kinderopvangtoeslag. De gespreksverslagen illustreren dat men er vooral over praatte in termen van beeldvorming, van hinder, een zwerm warmweervliegjes op de voorruit. Staatssecretaris Snel had niet veel tijd nodig om erachter te komen hoe scheef het systeem en de praktijk waren gegroeid, maar hij was des te langer bezig – en moest daar in het kabinet steeds voor op rapport komen – om binnen de Haagse cultuur van politieke risicoverneveling oplossingen voor de slachtoffers te vinden. Wat hem ook niet is gelukt, en voorlopig amper.

Iedereen wil dat er na deze pijnlijke momentopname van de Haagse bestuurscultuur eindelijk weer es wordt geregeerd. Vóór serieus aan de vorming van een kabinet kan worden begonnen zal een vrij grondig reinigingsritueel nodig zijn. Zomaar debatteren en zand erover is niet genoeg. Maar wat wel?

Hoe vinden we opnieuw vertrouwen in het kabinet?

Politieke reiniging komt in grote trekken in twee smaken: aftreden of nieuwe verkiezingen. Het kabinet-Rutte III is in januari al collectief afgetreden wegens de toeslagenaffaire. Maar juist omdat zij met z’n allen vertrokken en demissionair doorregeerden, al was het maar vanwege de coronacrisis, bleef het een reiniging onder verdoving. Alleen minister Wiebes en PvdA-leider Asscher trokken echt consequenties uit fouten gemaakt onder hun vorige verantwoordelijkheden.

Gezien alles wat er de laatste weken aan het licht is gekomen, het dramatische Kamerdebat over het geheugen van de minister-president en de meltdown van vertrouwen in Rutte, Hoekstra, Koolmees en Kaag na de notulenpublicatie zouden een of meer individuele ontslagaanvragen misschien het gewenste effect sorteren. Alleen betrokkenen zelf kunnen dat gebaar maken.

Met nieuwe gezichten aan de onderhandelingstafel zou een frisse start met nieuwe bestuurlijk-politieke voornemens geloofwaardiger zijn dan met de huidige leiders die ook prominent waren in het kabinet-Rutte III. Ook als zij plechtig verklaren berouw te hebben van hun democratische zonden zal het vertrouwen in de samenleving ver te zoeken zijn.

Dan maar optie 2, nieuwe verkiezingen? Er is op zichzelf genoeg gebeurd. Het zouden de verkiezingen zijn die we 17 maart niet hebben gehad.

Een nieuwe stembuspauze en weer een ingewikkelde kabinetsformatie betekent dat het land de rest van het jaar niet serieus wordt geregeerd

In deze echte verkiezingen zou de parlementaire democratie het hoofdonderwerp zijn. Plus de echte thema’s. Hoe komen we uit het coronadal? Hoe gaat Nederland een actieve en positieve rol in Europa spelen en volwassen om met de onveiligheid in grote delen van de wereld? Thema’s genoeg.

Er is alleen een kolossaal bezwaar. We hebben zes weken geleden verkiezingen gehad. De kiezer heeft serieus z’n best gedaan. Een nieuwe stembuspauze en daarna toch weer een ingewikkelde kabinetsformatie betekent dat het land de rest van het jaar niet serieus wordt geregeerd. En intussen wordt gerund door Rutte III, waar iets mee aan de hand was.

Reiniging is nodig. Tempo ook. Den Haag heeft nieuwe leiding en nieuwe praktijken nodig.

Lees ook:

Wordt dit de formatie van het regeerakkoord op een A4’tje? Na de mislukte verkennersperiode is de kabinetsformatie opnieuw begonnen onder leiding van informateur Herman Tjeenk Willink. Hij pleit al langer voor een beknopt regeerakkoord. De roep blijft om een snelle formatie. Beide lukken zelden. Daar zijn redenen voor. Politiek dagboek over de hardnekkigheden van het Nederlandse bestel. Lees hier mijn vorige Politiek Dagboek terug