Ze zou van de dáken – wacht, even de tuindeur dichtdoen zodat de buren haar niet kunnen horen – willen schreeuwen dat ze seksverzorgende is. Maar Sharon (38) heeft een zoontje van vier en het hele ‘je moeder is een hoer’ van toekomstige klasgenootjes bespaart ze hem liever.

Sharon heeft betaalde seks met mensen met een verstandelijke of fysieke beperking. Een van haar cliënten heeft alleen een hoofd en een romp. Tegen hem zei ze de eerste keer ‘Niet weglopen, hè?’ toen ze zich ging opfrissen en toen hij schuddebuikte van het lachen, wist ze dat het goed zat.

Een andere cliënt kan alleen communiceren door naar boven en naar beneden te kijken, dus het duurde even voor ze erachter was dat hij gek is op beffen. 

Een heeft het cognitief vermogen van een vijfjarige, is ongeduldig en komt snel klaar – daarna maken ze samen kleurplaten tot het uur vol is.

Met een hevig autistische jongen, op zoek naar een relatie maar gefixeerd op het raggen dat hij kende uit de hardcore porno die hij uren per dag keek, werkte Sharon aan hoe hij een partner op haar gemak kan stellen. Hij heeft intussen vaste verkering.

Een vrouw met een verstandelijke beperking, die te pas en te onpas tegen de meubels van haar woongroep opreed, leerde ze hoe, waar en wanneer je gepast en lekker kunt masturberen.

Alles wat mensen van elkaar onderscheidt, valt weg tijdens de intimiteit

Op de onderste, fundamentele trede van de schouder aan schouder met eten en ademen, zit seks. Treetje daarboven: veiligheid, genegenheid, geborgenheid en intimiteit. In Nederland zijn er 1,2 miljoen mensen met een handicap en een deel daarvan heeft alleen toegang tot seks en intimiteit door het inschakelen van een seksverzorgende als Sharon. Ook is er snoezelzorg, of knuffelzorg; lepeltje-lepeltje op bed liggen, met je hoofd in iemands schoot een film kijken, de vingers in elkaar verstrengeld. 

‘Mensen voelen zich even normaal in een wereld waarin ze opvallen door hun anders-zijn, deelnemer in plaats van toeschouwer.’ Zo zou het klinken over die daken, als Sharon openlijk kon praten. Ze is voldaan sinds ze aan sekszorg doet. ‘Door iedereen die ik heb ontmoet en de verhalen die ik heb gehoord, ben ik zelf een vollediger mens en moeder geworden. Alles wat mensen van elkaar onderscheidt, valt weg tijdens de intimiteit. We zijn allemaal mensen met in de kern dezelfde wensen, dat besef vind ik bevrijdend.’

‘Met welk ander werk kun je iemand nou zó blij maken?’

De meeste werkten eerder in de zorg, zo ook Sharon. Ze volgde een opleiding gehandicaptenzorg, waar ze voor het eerst hoorde over het bestaan van seksuele dienstverlening. Na haar studie werkte ze een aantal jaar als woonbegeleider in de gehandicaptenzorg. Het werk was fysiek zwaar, de onregelmatige tijden fnuikend.

Ze zag veel begeleiders die niet om konden gaan met de seksuele frustraties en uitingen van cliënten. ‘Ik dacht: dit klopt niet, dit kan anders.’ Na tien jaar maakte ze de overstap naar seksverzorgende. ‘Ik kan liefde en seks goed scheiden en dat, gecombineerd met zorgen, past me.’ Ze hoopt het nog jaren te doen, want: ‘met welk ander werk kun je iemand nou zó blij maken?’

Campagnebeeld voor de korte film Ada, over sekszorg, die gisteren in première ging. Foto door Marc Haers.

Sekszorg is in de politiek eerder een blinde vlek dan een splijtzwam

Maar zowel de positie van de cliënt als die van de seksverzorgende is in Nederland gammel; de behoefte aan sekszorg wordt vaak niet (h)erkend en verzekeraars vergoeden het niet. Tot 2014 mocht sekszorg soms worden betaald vanuit het (pgb), maar met de decentralisatie van de zorg verdween die mogelijkheid. Alleen in wordt sekszorg nu nog vergoed door de gemeente, maar eenduidig beleid daarover is er niet, laat staan een landelijke richtlijn. Binnen de politiek lijkt sekszorg eerder een blinde vlek dan een Daarbovenop voelen seksverzorgenden zich vaak gestigmatiseerd.

En dan de cliënten: een karige van de Nederlanders met een beperking is maar tevreden over zijn seksleven, tegenover 60 procent van de Nederlanders zonder beperking. Er zijn fysieke factoren die het hebben van een bevredigend seksleven lastig kunnen maken; dat je in een rolstoel zit, of last hebt van spasmen bijvoorbeeld. 

In het geval van een verstandelijke beperking gaan de lichamelijke en mentale ontwikkeling vaak niet gelijk op. Zo staat in De inzet van sociaal erotische dienstverlening voor mensen met een beperking: ‘Vaak hebben ze [mensen met een verstandelijke beperking, VM] te maken met het lijf, de hormonen en de kracht van een volwassene, maar met de emotionele beleving van een veel jonger persoon. Dit kan betekenen dat de fysieke mogelijkheden groter worden, terwijl het begrip, het gevoel en de relaties hierop achterblijven.’ 

Mensen met een verstandelijke beperking (een IQ van lager dan 75) hebben verminderd inzicht in hun eigen gedrag en de gevolgen daarvan voor zichzelf en een ander; meng dat met seksuele behoefte en je krijgt een complexe, risicovolle cocktail. Ook is er voor hen weinig over seks te vinden die ze kunnen begrijpen.

Sekszorg, ook wel ‘sociaal sekswerk’ genoemd, kan in deze gevallen een uitkomst zijn. Die wordt in Nederland aangeboden door vier organisaties (Flekszorg, De Ultieme Zorg, Stichting Alternatieve Relatie­bemiddeling of SAR en Snoezelzorg) die zzp’ende seksverzorgenden koppelen aan cliënten. Hun diensten variëren van educatie tot penetratie.

Praten over en herkennen van seksuele behoeftes

‘Seks is als zuurstof, maar gooi een handicap in de mix en we weten er ineens bar weinig over.’ Monique Bijkerk, we spreken elkaar via Zoom, komt ‘uit een echt zorggezin, we doen alles voor en met elkaar, kijk maar’. Ze schuift een stukje opzij en op de bank achter haar zit haar moeder mee te luisteren met ook een AirPod in. Bijkerk richtte vier jaar geleden de op. ‘De behoefte was groot, maar de mogelijkheden waren beperkt en de voorlichting veel te algemeen.’

Bijkerk was ooit persoonlijk begeleider op een groep voor jongeren met een verstandelijke beperking. Tijdens een les seksuele voorlichting gebruikte ze een pop die voordoet hoe je jezelf kunt – ze maakt een aftrekbeweging in de lucht – bevredigen. De week erop kwam een van de jongens naar haar toe. Hij zei dat het zo’n zeer had gedaan. ‘Ik vroeg: heb je het te vaak achter elkaar gedaan? Heb je er te hard in geknepen?’

De jongen zei: ‘Ik krijg steeds kramp als ik mijn arm zo lang in de lucht moet houden.’

Sindsdien verdiept Bijkerk zich in het praten over en herkennen van de seksuele behoeftes van mensen met een beperking, wat leidde tot de oprichting van haar stichting. Met 14 seksverzorgenden (3 mannen, 11 vrouwen) bedient ze een cliëntenbestand van 67 (66 mannen, 1 vrouw). De meeste cliënten worden maandelijks door hun seksverzorgende bezocht.

Dat zijn hoofdzakelijk vrouwen tussen de dertig en de vijftig jaar en ze moeten van Bijkerk een achtergrond hebben in de zorg; mensen met zorgervaring vinden volgens haar dingen niet snel vies of raar en kunnen zich gemakkelijk aanpassen. ‘Een van onze cliënten belandt soms tijdens de daad in een psychose. Zijn verzorgende weet dan wat ze moet doen. Die wetenschap zorgt ervoor dat ze zich allebei kunnen ontspannen; zoiets kun je van een commercieel sekswerker niet verlangen.’

In onwenselijk gedrag van cliënten proeft Bijkerk onvervuld verlangen

Bijkerks volgende missie: regulier zorgpersoneel leren signaleren of cliënten baat zouden kunnen hebben bij sekszorg. Bijkerk en haar collega’s in de gehandicaptenzorg, waar ze sinds elf jaar werkt (de stichting runt ze ernaast), worden af en toe seksueel bejegend door cliënten. ‘Begrijpelijk – je bent soms de enige persoon door wie een cliënt ooit wordt aangeraakt. Dat kan tot lustgevoelens leiden, waar je als zorgprofessional natuurlijk niet van gediend bent. Maar door te doen alsof de lust er niet mag zijn, help je niemand verder.’ Handelingsverlegenheid, noemt ze dat.

In het onwenselijke gedrag van cliënten proeft Bijkerk onvervuld verlangen. ‘Een oudere man met een verstandelijke beperking die, wanneer ik voor hem bukte om zijn sokken aan te trekken, verlekkerd zei: “De sinaasappels hangen weer lekker in het netje hè, vandaag?” – dat kun je zien als probleem, maar je kunt zo’n man ook iets bieden als je de juiste organisaties weet te vinden.’

Sterke fysieke driften, maar het intellect van een dreumes

Cliënten komen op verschillende manieren bij sekszorgbemiddelingsbureaus terecht: ze melden zichzelf aan of worden aangemeld door hun familie, verpleging of persoonlijk begeleider. Elke stichting houdt er een ander intakebeleid op na, maar volgt grofweg dezelfde vijf stappen: signaleren, beeld vormen en mogelijkheden bekijken, intake, afspraken maken over de werkwijze en als laatste: nazorg.

Daar waar mensen met een fysieke beperking zelf kunnen aangeven waar ze behoefte aan hebben, ligt dat voor mensen met een (zware) verstandelijke beperking ingewikkelder; bijvoorbeeld omdat ze sterke fysieke driften hebben, maar het intellect van een dreumes. Hoe schat je dan in of sekszorg effectief – of zelfs maar gewenst – is?

Naar de effecten van sekszorg op de algehele zorgvraag van een cliënt (sommige cliënten zeggen bijvoorbeeld dat ze er minder depressief van zijn geworden of zelfs minder spastisch) is vooralsnog weinig onderzoek gedaan. Nog specifieker is de vraag of sekszorg kan helpen in de preventie van grensoverschrijdend gedrag. Sander Hilberink, lector bij Kenniscentrum Zorginnovatie van de Hogeschool Rotterdam, werkte in 2019 mee aan een van de over dit onderwerp.

Daarin werd een man met een verstandelijke beperking gevolgd die sekszorg kreeg nadat hij ongewenst gedrag had vertoond; zijn begeleidster ging voor langere tijd weg en had hem bij het afscheid op de wang gekust, wat de man had opgevat als avance. Hij had haar beetgepakt en zijn tong in haar mond gestoken. 

Meneer veranderde van ‘een brok schrikkerige zenuwen’ in iemand die zijn seksuele behoeftes kan uitspreken

Na het incident werd de man aangemerkt als agressief, maar na het inschakelen van een seksuoloog en daarna een seksverzorgende werd duidelijk hoelang hij al leefde met een berg opgekropte lust. Conclusie van de casus: meneer veranderde volgens het verslag van ‘een brok schrikkerige zenuwen’ in iemand die zijn seksuele behoeftes kan herkennen, uitspreken en ernaar kan handelen door het inschakelen van sekszorg, waar hij ‘intens van geniet’.

De uitkomst van het onderzoek motiveerde Hilberink om het toepassen van sekszorg verder te onderzoeken; dit jaar begint hij samen met twee studenten aan nieuw research.

Hilberink heeft zelf een beperking, zit in een rolstoel en spreekt moeilijk. ‘Ik weet hoe het is als mensen je niet voor vol aanzien, laat staan als seksueel wezen. Het vooroordeel over mensen met een beperking is vaak: je bent óf oversekst óf aseksueel. Ironisch genoeg is het juist die beeldvorming die ervoor zorgt dat verder onderzoek achterwege blijft.’

Campagnebeeld voor de korte film Ada, over sekszorg, die gisteren in première ging. Foto door Marc Haers.

Een manier om seksuele gevoelens kwijt te kunnen

Het inzetten van sekszorg heeft natuurlijk niet altijd succes. Bijvoorbeeld op een woongroep voor mensen met een verstandelijke beperking waar opeens allemaal schoenen verdwenen. Een begeleider vond ze terug in de kamer van een cliënt met het verstandelijk vermogen van een kind van één. Ze zaten vol met sperma.

De begeleiders dachten dat bezoek van een seksverzorgende zou kunnen helpen en namen contact op met Sharon. Sharon: ‘Deze man kon niet praten, dus ik probeerde voorzichtig toenadering te zoeken. Naast hem zitten. Hand vastpakken. Over zijn knie strelen. Hij reageerde overal afwijzend op, ons contact ging nergens naartoe. Maar ergens was ik blij dat hij, ondanks zijn jonge verstandelijke leeftijd, toch een manier had gevonden om zijn seksuele gevoelens kwijt te kunnen.’

Monique Bijkerk ziet ook weleens dat het zo uitpakt: ‘Dat iemand seksuele behoeftes heeft, betekent – zeker in het geval van iemand met een zware cognitieve beperking – niet automatisch dat ze dat verlangen ook koppelen aan een mens of aan genegenheid, maar daar kom je maar op één manier achter.’ 

Sharon: ‘Ik heb de begeleiders van de woongroep aangeraden om hem een speciale, gelamineerde schoen te geven.’

Samen de spaarpot stukslaan

Tegenover de cliënten bij wie een sekszorgtraject uitkomst biedt of doodloopt, staat een grote groep potentiële cliënten die (nog) helemaal niet bereikt wordt. Omdat ze niet van het bestaan van sekszorg weten, omdat ze hun wensen niet kenbaar kunnen of durven maken, of omdat ze het niet kunnen betalen. Een seksverzorgende kost al snel 150 euro per uur en dat wordt – zoals bekend – door geen enkele verzekeraar vergoed. De Wlz (Wet langdurige zorg), een collectieve ziekenkostenverzekering waaruit bijvoorbeeld verpleging en persoonlijke verzorging wordt betaald, dekt het evenmin.

Veel cliënten werken niet en leven van een kleine uitkering. Sharon: ‘Sommige cliënten zie ik daarom maar één keer per jaar. Dan slaan we van tevoren samen de spaarpot stuk.’

Van wat er tussen de scherven ligt houdt ze niet veel over. Ze vraagt 120 euro per uur, waarvan 20 euro naar het bemiddelingsbureau gaat, 21 procent naar de Belastingdienst en ook haar reiskosten Ze lacht: ‘het is geen vetpot – zie je wel dat dit écht zorg is?’

Door corona kon een deel van de seksverzorgenden de laatste maanden bovendien helemaal niets verdienen. staat bij de Kamer van Koophandel ingeschreven als ‘wellness en overige dienstverlening’ en valt onder de prostitutiewet: sekswerkers mochten tijdens de lockdowns niet werken. 

staat ingeschreven onder ‘gehandicaptenzorg zonder overnachting’ en vanwege het gezondheidsrisico voor hun vaak kwetsbare cliënten.

Stichting Snoezelzorg en lieten hun personeel tijdens de lockdowns wél doorwerken. Dat mocht, want zij staan ingeschreven als zorginstelling. Directeur Loet Berkelmans zei daarover tegen ‘Wij leveren zorg, net als fysiotherapeuten, die ook doorgingen met werken. Wat is wezenlijk het verschil?’

Maureen Hellenbrand van De Ultieme Zorg vraagt zich in datzelfde artikel af: ‘Kan je dit thuiszorg noemen? Steunkousen doen we ook, ja. Maar dat is niet de reden waarom we komen.’

Een lastige definitiekwestie: is sekszorg sekswerk of zorg?

Het is precies dit soort definitiekwesties die de positie van seksverzorgenden soms wankel maken en het gesprek erover verwarrend. Er valt voor beide benamingen wat te zeggen: zowel ‘sekswerk’ als ‘zorg’ omschrijft aspecten van het werk.

Maar rigoureus afstand willen nemen van de term ‘sekswerker’ rond ‘commercieel’ sekswerk als iets schimmigs of afwijkends. En sekszorg gelijkstellen aan bijvoorbeeld verpleging, doet onvolledig recht aan de inhoud van het werk, de vaardigheden die ervoor nodig zijn en de gevoeligheden die het omringen.

Het onderscheid tussen ‘seks’ en ‘zorg’ maakt nogal verschil voor de wet. Zo leven sekswerkers onder de dreiging van een voorgestelde die het mogelijk zou maken voor toekomstige werkgevers, verzekeraars, hypotheekverstrekkers en buren om je volledige naam en huisadres op te vragen – met

Daarnaast lobbyt het CDA momenteel voor een totaalverbod op betaalde seks. Het verbieden van sekswerk zou de industrie ondergronds dwingen en sekswerkers hun reeds magere arbeidsrechten en veiligheid in het geheel ontnemen. Daarnaast zou het ook van seksverzorgenden en hun cliënten criminelen maken.

Wanneer Erik zich ‘het meeste mens’ voelt

Een cliënt zoals Erik, bijvoorbeeld. Erik (53) wordt eens per vier maanden aangeraakt. Op die dagen voelt hij zich ‘het meeste mens’. Eerst was het eens per twee maanden, maar dat werd te duur.

Tien jaar geleden kreeg Erik, na een ernstige burn-out, de diagnose PDD-NOS. Dat is een vorm van autisme die sociaal verkeer bemoeilijkt; onhandig en angstig gedrag, het niet herkennen van emoties of non-verbale signalen en het ontbreken van wederkerig contact zijn de voornaamste symptomen.

Contact maken met anderen deed hij naar eigen zeggen als kind al niet; hij verloor zich in zijn Matchbox-autootjes en modeltreinen. ‘Soms zat ik met het raam zo links van me en dan deed ik alsof ik in de tram zat, dat was mijn lievelingsspelletje.’

Ondanks zijn interesse in meisjes en zijn behoefte aan lichamelijk contact – ‘ik ben heel knuffelig van mezelf’ – kwam het nooit tot zoenen en seks. De afspraakjes die hij had via een datingbureau liepen op niets uit. Jarenlange pesterijen hadden zijn zelfvertrouwen beschadigd en bij de meisjes die wel voorzichtig interesse toonden, las hij signalen vaak verkeerd en liep te hard van stapel.

‘Ze zag er eigenlijk heel normaal uit, dat was stiekem een geruststelling’

Na zijn diagnose vond hij via via als ervaringsdeskundige een baan bij een welzijnsorganisatie, waar een collega hem wees op het bestaan van sekszorg. Erik had weleens overwogen om een reguliere sekswerker te bezoeken, maar zijn autisme weerhield hem daarvan. ‘Het is allemaal al moeilijk en eng genoeg, dus dat een bureau een verzorgende stuurt die verstand heeft van mijn beperking, nam veel angst vooraf weg.’

De eerste keer dat hij thuis werd bezocht had hij een wulpse blondine verwacht, in een korte rode jurk. ‘Maar ze zag er eigenlijk heel normaal uit, dat was stiekem een geruststelling. Mijn leven is beter geworden sinds de bezoeken. Om eens in de zoveel maanden gestreeld te worden geeft me zoveel zelfvertrouwen. Dan voel ik dat ik er ook mag zijn. En ik leer nu dingen over vrouwen en seks die ik later in een relatie wil toepassen.’

Campagnebeeld voor de korte film Ada, over sekszorg, die gisteren in première ging. Foto door Marc Haers.

Laat geld nooit de prikkel zijn

Intussen onderzoekt Monique Bijkerk van Snoezelzorg of ze in Nederland een onafhankelijke opleiding kan opzetten voor seksverzorgenden. In het Zwitserse Génève zit vooralsnog de enige onafhankelijke ter wereld. Een van de basisregels die je daar leert: zorg dat je er een baan naast hebt, zodat geld nooit de prikkel wordt om dit werk te doen – je grote hart moet het je ingeven.

Sharon hoopt, door haar verhaal te doen, dat mensen niet alleen gaan zien hoeveel seksverzorgenden voor hun cliënten kunnen betekenen, maar ook andersom. De cliënt die haar altijd zal bijblijven was milieuactivist. Tijdens een GreenPeace-protest had hij zich ergens aan vastgeketend en de politie had met veel geweld het kettingslot rond zijn nek losgezaagd. Gevolg: nekhernia, mislukte operatie, verlamd geraakt vanaf zijn nek naar beneden, depressief. Hij tekende zijn euthanasieverklaring, maar had voor die laatste maanden nog één wens.

Tussen Sharon en hem ontstond in die laatste maanden voor zijn dood een bijzondere vriendschap. ‘Flamboyante, intellectuele man; hij heeft me stapels boeken nagelaten. Hij zou ermee koketteren dat hij in dit artikel wordt genoemd.’

Erik wil dat mensen weten dat sekszorg er niet alleen is voor mensen in een rolstoel, maar ook voor mensen voor wie sociaal en daarmee seksueel verkeer moeilijk is, bijvoorbeeld vanwege hun autisme. ‘We hebben een mentaliteitsverandering nodig. Seks is er niet alleen maar in de context van een liefdesrelatie, je moet dat niet willen onderbrengen in het stramien huisje-boompje-baantje. Dát is pas een beperking.’

over sekszorg, in première. Je kunt hem deze week elke avond om 20.00 uur online bekijken. Na de vertoning is er een live talkshow vanuit de stadsschouwburg in Leeuwarden. Een kaartje kost 3 euro.

Filmmaker Fabian Jansen bracht dit onderwerp bij me onder de aandacht en heeft met zijn film een helder doel: ‘We willen de roep om fysieke liefde en genegenheid onder mensen met een beperking een gezicht geven, de positie van sociaal sekswerkers versterken en bevragen waarom deze vorm van zorg niet automatisch onder de zorgwet valt.’

Meer lezen?

Sekswerk strafbaar stellen beschermt sekswerkers niet, normaal doen over sekswerk wél Het CDA wil betaalde seks strafbaar stellen. Zo’n verbod betekent niet het einde van sekswerk. Wel betekent het meer gevaar en nog minder rechten voor sekswerkers. Sekswerker en activist Yvette Luhrs legt in dit gesprek uit 2018 uit dat er maar één manier is om sekswerkers te beschermen: normaal doen over sekswerk. Lees het artikel