Tussen impotentie en een erectiestoornis zit meer verschil dan je denkt

Hij staat al een poosje online, maar ik vond er pas deze week mijn weg naar, dankzij een tip van collega-correspondent Dimitri Tokmetzis: de ‘interactieve documentaire’ Unspeak, geproduceerd door Submarine Channel en eind vorig jaar in première gegaan.

Unspeak ontleent zijn naam aan het gelijknamige boek uit 2006 van de Britse schrijver Steven Poole, die ook de voice-over verzorgt voor de zes korte filmpjes die, samen met een reeks datavisualisaties, het project vormen.

‘Unspeak’ is Poole’s naam voor woorden en frases die een onuitgesproken politiek argument met zich meedragen. Bijvoorbeeld: de term ‘pro-life’, die de antiabortusbeweging heeft geadopteerd om zichzelf te omschrijven, zegt - zonder het daadwerkelijk te zeggen - dat een foetus een persoon is, dat ‘leven’ als vanzelfsprekend beschermd moet worden, en dat tegenstanders ofwel anti-leven, ofwel pro-dood zijn.

‘Wanneer een Unspeak-term veel gebruikt wordt in het publieke debat’, schrijft Poole in zijn boek, ‘raakt ons brein gewend aan één perspectief en maakt het het moeilijker een tegengesteld perspectief naar voren te brengen.’ Politicologen en mediawetenschappers noemen ‘unspeak’ framing; ik noem het, in mijn stukken over bijvoorbeeld crisis, transparantie, of innovatie, ‘clichés’. Het punt is min of meer hetzelfde, namelijk dat taal meer bepaalt dan we gewoon zijn te denken.

In de zes afleveringen van Unspeak wordt, op vlotte en satirische wijze, steeds een ander domein waar Unspeak woedt aan de kaak gesteld, van het klimaatdebat tot de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2012, van sociale media tot de farmaceutische industrie. Poole is even streng voor Obama als voor Romney, even kritisch over de Republikeinen die ‘climate change’ prefereren boven ‘global warming’ als over de Greenpeace-activisten die met hun naam suggereren dat hun tegenstanders dan wel voor ‘bruine oorlog’ zullen zijn.

Hij vertelt in een stijl die zowel grappig is als scherp; de beeldtaal van de montages doet denken aan die van, bijvoorbeeld, All Watched Over By Machines of Loving Grace, van Adam Curtis. Wie ze eenmaal heeft gezien, zal niet snel meer hetzelfde denken over ogenschijnlijk neutrale termen.

Door te beschrijven hoe de producent van Viagra profiteert wanneer ‘impotentie’ verandert in ‘erectiestoornis’, ontkom je haast niet aan de suggestie dat Viagra dit expres heeft gedaan

Soms ontkomen de afleveringen niet aan een complottheoretische zweem. Dat is het lastige aan het bespreken en benoemen van Unspeak: wat te doen met intentie.? Door te beschrijven hoe de producent van Viagra profiteert wanneer ‘impotentie’ verandert in ‘erectiestoornis’, ontkom je haast niet aan de suggestie dat Viagra dit expres heeft gedaan. Wat misschien ook zo is, maar niet elke vorm van Unspeak is direct te herleiden op een paar marketingmannen of communicatiestrategen die heel bewust verantwoordelijk waren voor het inbrengen van een nieuwe term.

Maar goed, dat risico moeten we maar voor lief nemen. Want, zoals een citaat van Poole aan het einde van aflevering zes ook benadrukt, ‘Unspeak toont zijn ware aard alleen als er vraagtekens bij worden gezet. Als het niet bevraagd wordt, heeft het de propagandastrijd al gewonnen.’ Deze documentaire daagt Unspeak uit - en is alleen al om die reden de moeite van het bekijken meer dan waard.