‘In crises als deze moet je met 50 procent van de kennis 100 procent van de besluiten nemen, en de gevolgen daarvan dragen.’

Dat zei Mark Rutte tijdens de persconferentie op 12 maart 2020. Ik vond het mooi. Waar stelligheid vaak het devies is, vond ik het wel verfrissend dat hij open was over de onzekerheid.

Maar volgens Erik Gerritsen was die 50 procent aan de veel te hoge kant. De afgelopen week nam hij afscheid als hoogste ambtenaar bij het ministerie van Volksgezondheid (VWS), dus hij weet waar hij het over heeft.

In met Tom-Jan Meeus voor NRC stelde hij: ‘...feit was: we hadden nog geen 5 procent van de kennis.’ Die 50 procent was geen teken van nederigheid, maar juist van zelfvertrouwen. En dat kwam als een boomerang terug. ‘Het gevolg: een bevolking die later intolerant voor de werkelijkheid werd.’

Wat was het alternatief geweest? Nog meer onzekerheid toelaten? Gerritsen vraagt zich in het gesprek met Meeus af of dat had gewerkt. ‘Hadden mensen het gepikt als we meteen hadden gezegd: geen idéé wat er op ons afkomt?’ En: ‘U wilt perspectief? Hébben we niet.’

Het is een mooi en eerlijk gesprek, over de ‘geestelijke gevangenis’ in Den Haag, de ‘inquisitie-democratie’ en de ‘faalmanie’. En het afsluitende citaat zingt na: ‘wat doen al die enquêtes met de ziel van je land?’

Maar wat me vooral aan het denken zette waren zijn opmerkingen over onzekerheid: moeten machthebbers eerlijker zijn over onzekerheid? Gaan wij, het gepeupel, dat pikken of hebben we liever schijnzekerheid?

Een mooi beginnetje is om zelf eerlijker te zijn over onzekerheid, om wat minder stellig te zijn. Gerritsen verwijst naar Adriaan van Dis, die op 12 april in talkshow Op1 naar zijn mening over het coronabeleid.

Hij antwoordde: ‘Ik geloof dat ik even niks vind. Ik weet het niet.’

De lablektheorie

Afgelopen week kwam ik erachter dat ik zelf ook ‘ik weet het niet’ had moeten zeggen. Afgelopen juli schreef ik in ‘Maar dat dat ene virus op dat ene moment op die ene markt in Wuhan zou leiden tot een wereldwijde pandemie, dat had niemand kunnen voorzien.’

Ik had aangenomen dat de zaak al was beklonken, dat het coronavirus op natuurlijke wijze van dier op mens was overgesprongen. Dat het uit een lab zou zijn ontsnapt, dat hoorde je weleens, maar dat was toch een complottheorie?

Daar is de afgelopen weken verandering in gekomen. Achttien wetenschappers schreven in Science, toch niet bepaald het lijfblad van complotdenkers. Wees niet te voorbarig, waarschuwden ze, met het afschieten van de hypothese dat het virus uit een lab komt.

Ze staan bepaald niet alleen: immunoloog en Biden-adviseur Anthony Fauci zegt dat hij ‘niet overtuigd’ is dat het coronavirus natuurlijk is ontstaan; de EU, de VS en andere landen benadrukken dat er nog meer onderzoek moet worden gedaan; en WHO-baas Tedros Ghebreyesus stelt dat er ‘meer gegevens en studies nodig zijn’ om te weten hoe de pandemie is begonnen.

De casus is een mooi voorbeeld van hoe media en wetenschappers omgaan met onzekerheid, en dat we te stellige uitspraken (in dit geval van Donald Trump over China) niet moeten bestrijden met schijnzekerheid. Daar lees je meer over in het stuk dat ik vandaag publiceerde.

Verder lezen?

Mocht je meer willen lezen over de discussie over het lablek, hier nog wat tips:

  • Ik kwam de discussie op het spoor door Insight, de nieuwsbrief van technologiejournalist Zeynep Tüfekçi. In over de lablek-theorie schrijft ze kritisch over factcheckers die meer zekerheid voorstellen dan er is.
  • In in Stanford Medicine vertelt microbioloog David Relman, een van de ondertekenaars van de open brief, meer over de verschillende scenario's en hoe de oorzaak van de pandemie onderzocht wordt.
  • Dit van Jonathan Chait in New York Magazine is een aanrader en herinnert journalisten eraan hun werk zuiver te doen. '...Trump is niet de juiste norm voor journalisten. En degenen die ervoor kozen het ethos van morele helderheid te volgen, ten koste van objectiviteit, hebben hun publiek misleid.'
  • Eigenlijk wilde ik schrijven over de invloed van popcultuur op complotdenken, maar het nam een andere wending door het nieuws over de lablektheorie. Voor wie toch nieuwsgierig is: journalist Christopher McMichael schreef over de invloed van films als The Matrix en series als The X-Files op hedendaagse theorieën.
  • Dan nog een goede introductie op het gebied van complottheorieën. Ik leerde er een nieuw woord van: 'apofenie', patronen zien of inbeelden in willekeurige of ongerelateerde gebeurtenissen.

Tot slot…

...nam collega Dimitri Tokmetzis afgelopen week bij De Correspondent. Iedereen die van data houdt (dat is iedereen, toch?) zal zijn artikelen gaan missen. Je kunt hem blijven volgen op zijn nieuwe werkplek Het ga je goed, Dimitri!