Florence Nightingale redde levens met een van de eerste infographics

Heb je weleens van Florence Nightingale gehoord? Dikke kans dat je denkt aan haar werk als verpleegster, als je haar al kent. Haar onvermoeibare werk tijdens de Krimoorlog in het midden van de negentiende eeuw maakte haar een wereldster. Deze ‘vrouw met de lamp’ werkte nachten door om levens te redden in het hospitaal in Scutari, in het oosten van wat nu Istanbul heet.

Dat is tenminste wat ik zo’n beetje van Nightingale afwist. Tot ik een paar jaar geleden een prachtige grafiek van haar hand tegenkwam, waardoor ik anders naar haar ging kijken. Nu is het heel normaal dat bij elke dataset een gelikte visualisatie verschijnt, in Nightingales tijd was dat iets opzienbarends. Het verhaal achter deze infographic avant la lettre.

In één oogopslag duidelijk

Als kind was Nightingale al gek op cijfers. Van jongs af had ze een fascinatie voor tellen en categoriseren. Vanaf haar zevende schreef ze brieven, waaraan ze regelmatig lijstjes en tabellen toevoegde. En ze was groot fan van puzzelboeken met raadsels als: ‘Stel, er zijn zeshonderd miljoen heidenen ter wereld. Als één missionaris twintigduizend heidenen kan bekeren, hoeveel missionarissen heb je dan nodig?’

Haar talent en belangstelling voor cijfers zou ze nooit kwijtraken. Toen de minister van Defensie na haar terugkeer van de Krim in 1856 vroeg hoe het was, greep ze haar kans en begon ze data te analyseren. In twee jaar schreef ze een 850 pagina’s tellend rapport waarin ze met cijfers aantoonde wat er mis was met de legerzorg.

Haar belangrijkste conclusie: veel van de soldaten waren niet gestorven aan oorlogswonden maar aan zaken als wondinfecties en besmettelijke ziektes. Allemaal te voorkomen, als het maar schoner was geweest in de ziekenhuizen.

Nightingale was bang dat de dodenaantallen verloren zouden gaan in de honderden pagina’s met letters en cijfers

In Scutari had ze gezien hoe het riool zo verstopt was dat de grond onder het gebouw één grote beerput was; de uitwerpselen stroomden uit de wc-huisjes zo de watertanks in. Ongedierte had over de graatmagere mannen op hun rotte houten veldbedden gekropen.

Hoe schokkend het ook was om te concluderen dat veel mensen onnodig waren gestorven, Nightingale was bang dat de aantallen verloren zouden gaan in de honderden pagina’s letters en cijfers. Dus besloot ze haar statistieken in kleurige grafieken te gieten om zo haar punt in één oogopslag duidelijk te maken.

In haar beroemdste prent zie je twee diagrammen die de twee jaar van de Krimoorlog voorstellen. Per maand laat Nightingale zien waar de soldaten aan overleden. Steeds zijn de meeste mannen gestorven aan ziektes die vermeden hadden kunnen worden.

Een kristalhelder voor-en-na-verhaal

Niet iedereen is even enthousiast over de grafiek van Nightingale. Waarom, stellen critici, zette Nightingale haar cijfers niet gewoon in een staafdiagram? Schrijver Hugh Small probeerde het uit.

Aan de ene kant is deze grafiek gemakkelijker te lezen, maar aan de andere kant is ze minder mooi. Nightingale’s grafiek zou ik aan mijn muur hangen, deze zou ik in een la stoppen.

Maar volgens Small is er een andere reden dat Nightingale koos voor haar ‘rozendiagram’. Want precies in het midden van de twee jaar, op 4 maart 1855, arriveerde de ‘sanitaire commissie’ die het hospitaal schoner moest maken. De commissie ruimde meer dan 25 dode dieren (inclusief een paard in verre staat van ontbinding dat de watertoevoer blokkeerde); ze maakte gaten in de ziekenhuisdaken voor betere ventilatie, witte de muren, verwijderde rotte vloeren.

Tegen het einde van de oorlog, in 1856, was het militaire ziekenhuis in Scutari onherkenbaar veranderd. Het was schoon, goed georganiseerd en het sterftecijfer was drastisch verlaagd. Niet alleen de sanitaire commissie, maar ook Nightingale had een doorslaggevende rol gespeeld in deze metamorfose.

Die drastische verandering wilde Nightingale laten zien met haar diagram, volgens Small. En dat zie je veel beter als je de grafiek in tweeën hakt: aan de rechterkant het eerste gruwelijke jaar, aan de linker het verbeterde jaar. Waar je bij het staafdiagram nog zou kunnen twijfelen (nam het aantal sterfgevallen niet al af? Welke rol speelde de barre winter?), schetst Nightingale een kristalhelder voor-en-na-verhaal.

Grafieken zijn argumenten

Nightingale stuurde haar rozendiagram en andere grafieken naar invloedrijke mensen, lekte haar bevindingen naar de pers en vroeg aan schrijfster Harriet Martineau om een verhaal voor het grote publiek te schrijven over de noodzaak van hervormingen.

Uiteindelijk wist ze met haar cijfermateriaal de autoriteiten te overtuigen. In de jaren 1880 waren veel problemen opgelost: soldaten kregen beter te eten, hadden meer mogelijkheden om zichzelf te wassen en hun barakken waren schoner dan ooit.

Nightingale gebruikte grafieken om sociale verandering teweeg te brengen. Dat gebeurt nog altijd – denk maar aan de flatten the curve-grafiek die viral ging aan het begin van de pandemie – maar Nightingale was een van de eersten in de geschiedenis om dat te doen.

Haar rozendiagram laat zien dat een infographic niet slechts een verbeelding van data is. Zoals Alberto Cairo, grafiekengoeroe, het zegt: ‘Grafieken zijn geen illustraties, grafieken zijn argumenten.’ Het blijft dus opletten, want de volgende keer probeert iemand je misschien van een minder nobele boodschap te overtuigen.

Ik maakte dankbaar gebruik van de biografie Florence Nightingale – The Woman and Her Legend van Mark Bostridge (2008); van het artikel ‘Florence Nightingale Was Born 197 Years Ago, and Her Infographics Were Better Than Most of the Internet’s’ van Cara Giaimo dat op 12 mei 2017 verscheen in Atlas Obscura; en van Tim Harford’s boek How to Make the World Add Up. Voor Het bestverkochte boek ooit (met deze titel) dook ik in het leven van Florence Nightingale en delen van deze update komen dan ook uit mijn boek.

Verder lezen?