Scherp, sterk en plat: de wonderlijke werking van de fiets in Nederland

Sommige technologieën zijn zó gewoon en vanzelfsprekend dat je bijna zou vergeten dat ze er ooit niet waren. De fiets, bijvoorbeeld: honderdvijftig jaar geleden bestond die nog niet, en nu schijnt Nederland al meer fietsen dan inwoners te tellen. Bert Otten legt uit hoe het kan dat de fiets zich zo razendsnel door Nederland verspreidde, om ons vervolgens geestelijk, lichamelijk en sociaal-economisch ten gunste te veranderen.

Deze week verschijnt het boek Nederland in ideeën. 101 denkers over inzichten en innovaties die ons land verander(d)en van Maven Publishing. Schrijvers, wetenschappers en denkers presenteren honderd ideeën die Nederland volgens hen fundamenteel hebben veranderd. Op De Correspondent publiceren we de komende dagen onze favoriete voorbeelden.

De fiets 

Door Bert Otten

De uitvinding van de fiets met kettingaandrijving heeft de Nederlandse samenleving grondig beïnvloed. Hoewel het geen Nederlandse vinding is, past de fiets perfect bij onze samenleving. Die uitvinding is gedaan door de Brit Henry John Lawson in 1879 en heeft geleid tot de ‘safety bicycle,’ een fiets waarin geen groot voorwiel nodig was, zodat je niet zo makkelijk om kon vallen. De kettingaandrijving maakte de toepassing van kleine wielen mogelijk: de afgelegde afstand per trapperomwenteling werd nu niet bepaald door de grootte van het wiel alleen, maar ook door de verhouding van het aantal tanden voor en achter. 

Menselijke spieren hebben een optimale snelheid van verkorten als ze flink aangespannen worden. Handig voor een fikse wandeling, maar als je sneller wilt gaan met enig gemak, dan zal je de beweging van de voeten moeten vergroten. En dat is precies wat de ketting-aangedreven fiets doet: de beweging van de voet wordt vergroot naar de beweging van de band over het wegdek. 

Er zijn twee omstandigheden in Nederland ten opzichte van andere landen die de fiets buitengewoon geschikt maken voor dagelijks en economisch gebruik: Nederland is vlak en Nederland heeft kleine oude stadskernen. Het vlak zijn is erg belangrijk voor de benodigde energie bij het fietsen per afgelegde kilometer. Als je bijvoorbeeld naar Italie kijkt, dan zie je alleen veel dagelijks fietsgebruik in vlakke steden zoals Lucca, Pisa, Florence en Ferrara. Daarbuiten zie je vooral fietssport. Nederland is vrijwel overal geschikt door het vlakke landschap. Nederland heeft veel kleine stadskernen. Dat maakt de ruimte voor autoverkeer kleiner en de reistijd per fiets korter. In feite ben je met de fiets in de stad voor ritjes onder de 3 kilometer meestal sneller dan met de auto. De keuze van de fiets voor dagelijks gebruik ligt dan ook voor de hand. Maar er zijn nog meer omstandigheden en eigenschappen die Nederland zo geschikt maken voor de fiets. Door het ontbreken van hellingen voldoet een fiets zonder versnellingen meestal, en ook het gewicht van de fiets is minder belangrijk. En dat zorgt ervoor dat een fiets niet duur hoeft te zijn, wat in Nederland altijd een pluspunt is. Maar er is natuurlijk ook een wisselwerking. Zodra een viaduct opgehoogd moet worden (zoals recentelijk in Groningen), wordt gekeken of de toegenomen helling geen problemen gaat opleveren voor met name de oudere fietsers. Als dat het geval is, wordt het plan aangepast.

Dagelijks fietsen heeft effecten op de gezondheid. Niet alleen is bewezen dat lichaamsbeweging effecten heeft op lichamelijke en geestelijke gezondheid (‘movement is medicine’), maar fietsen in een Nederlandse stad is ook een complexe coördinatietaak. Als fietsers op een kruispunt af komen, kijken ze naar elkaar en gelden niet de gebruikelijke verkeersregels: als je een banddikte voorligt, dan heb je voorrang, ongeacht waar je vandaan komt. Dat vereist dat je tegelijk rekening moet houden met veel bewegende weggebruikers in je omgeving, en dat is een uitstekende training voor het brein. Het opvangen van intenties in een enkele hoofdbeweging of schouderbeweging voorkomt ongelukken: men blijft er scherp bij. ‘Healthy aging’ staat hoog op de agenda bij wetenschap en politiek, en fietsen kan hier zo aan bijdragen. Zodra iemand beweegt in een betekenisvolle omgeving, worden grote delen van het brein actief en getraind.

En dan is er natuurlijk de gelaagdheid in de samenleving die past bij het gebruik van de fiets. Niet alleen is het landschap zo plat als een polder, Nederlandse organisaties in rangen en standen kennen bovendien het poldermodel. We staan vaak schouder aan schouder in organisaties, maar ook als we op de fiets staan te wachten voor het stoplicht. Het structuralisme (een theoretische stroming in de sociale wetenschappen) geeft aan dat de fysieke en zichtbare organisatie vaak een weerslag is van de geestelijke organisatiestructuur, en in die zin is het gebruik van de fiets in Nederlandse steden een mooie weergave van hoe we onze samenleving organisatorisch vorm hebben gegeven.

Kortom, de fiets met kettingaandrijving heeft de Nederlandse samenleving sterk beïnvloed. Niet alleen heeft die uitvinding zich snel verspreid in Nederland, ze heeft ons ook ten gunste veranderd, geestelijk, lichamelijk en sociaal-economisch.