Is een deepfake geen nepnieuws? (en nog 9 vragen over onze nepvideo van Mark Rutte)

Stel dat we een premier hebben in Nederland die de klimaatcrisis serieus neemt, wat zou die dan zeggen? Om klimaatleiderschap niet alleen te betogen, maar ook te laten zien, ontstond het idee om een deepfake video te maken van Mark Rutte, die vanuit het Torentje het volk toespreekt over de noodzakelijke maatregelen om de opwarming van de aarde te stoppen. 

Dat leidde tot enorm veel reacties en aandacht, op ons platform en in de landelijke media. We ontvingen lovende, zelfs emotionele e-mails (waarvoor dank!): ‘Dit is precies wat ons land nodig heeft!’

We kregen ook kritische vragen over de inhoud en vorm van de toespraak. Hieronder een reflectie op de meestgestelde vragen en meestgehoorde kritieken.

Waarom nemen jullie het meest extreme scenario voor de zeespiegelstijging als uitgangspunt in de toespraak?

Wij leven in een samenleving waarin we een systeem van kleurcodes hebben om ons te waarschuwen voor extreem weer; waarin we ‘dreigingsniveaus’ hebben voor terrorisme; waarin elke vliegreis begint met instructies wat te doen als het vliegtuig neerstort, ook al is die kans minuscuul. 

Maar als het gaat om existentiële bedreigingen – Nederland kan letterlijk in zee verdwijnen als we niet ingrijpen – vinden we alarmisme niet op z’n plaats. Waarom niet?

We maakten een weloverwogen keuze om onze KlimaatRutte te laten uitgaan van het allerslechtste klimaatscenario. De kans dat dit scenario werkelijkheid wordt is klein, maar de gevolgen zijn zonder twijfel catastrofaal. Dit scenario heeft onze klimaatcorrespondent Jelmer Mommers minutieus onderbouwd in de verantwoording die we tegelijk met de deepfake publiceerden. Dat de waarschijnlijkheid van dit scenario nuance behoeft, zegt KlimaatRutte ook expliciet in de toespraak. 

Een belangrijke overweging bij deze keuze is dat, hoewel het rampscenario onwaarschijnlijk is, de wereldwijde uitstoot nog altijd hiermee in de pas loopt. Om catastrofale zeespiegelstijging te beperken, zijn verregaande maatregelen nodig – en hoe langer die op zich laten wachten, hoe radicaler ze moeten worden. Bovendien lopen ook in het meest gunstige klimaatscenario delen van Nederland nog steeds het risico op overstroming. Een verantwoordelijke overheid, betogen wij ook in de toespraak, houdt daarom rekening met de slechtste scenario’s – ook als dat alarmistisch overkomt.

Waarom doen jullie alsof de échte Mark Rutte niet het eerlijke verhaal vertelt – sinds kort spreekt hij zelf toch ook van een ‘klimaatcrisis’? 

De klimaatcrisis benoemen is één ding. Er actie aan verbinden is een tweede. Wij hebben de échte Mark Rutte nog nooit het volledige verhaal horen vertellen over wat nodig is om onze toekomst veilig te stellen. In deze video doen we een voorzet. 

Waarom vroegen jullie niet gewoon een acteur om deze toespraak uit te spreken? 

De feiten over klimaatverandering, en de urgentie van de crisis waarvoor we ons zien gesteld, zijn al door talloze mensen uitgesproken. Klimaatwetenschappers. Activisten. Oud-politici. Theatermakers. 

Maar niet, of niet vaak genoeg, door onze huidige politieke leiders zelf. Om te verbeelden hoe klimaatleiderschap zou klinken uit de mond van degene die dat het meest zou moeten tonen – de hoogste baas van ons land – hebben we bewust gekozen voor deze deepfake-vorm. 

Hadden we een traditionelere vorm gekozen – het zoveelste interview of zoveelste artikel over de klimaatcrisis – dan was deze boodschap volgens ons niet goed genoeg overgekomen. 

Overigens hebben we wel overwogen een acteur te vragen deze toespraak uit te spreken, maar het resultaat zou zijn geweest dat KlimaatRutte een karikatuur werd, en de toespraak een persiflage. 

Er bleek er maar één in Nederland die onze boodschap kon overbrengen: onze premier zelf. Zo werd onze KlimaatRutte geboren.

Het ging in de media vooral over de vorm...

We kozen voor deze vorm omdat dit de best mogelijke manier was om te laten zien waar het bij de échte Mark Rutte aan ontbreekt: klimaatleiderschap. 

Door de herkenbaarheid van Mark Rutte in het Torentje is een deepfake video – anders dan een toneelvoorstelling of een verhaal van drieduizend woorden – bovendien een heel deelbare vorm. En daarmee een middel voor burgers om de échte Mark Rutte te laten weten dat er veel steun is voor verregaand klimaatbeleid.

En die steun is hard nodig. Want, zoals de Vlaamse minister van Leefmilieu Bruno Tobback al  in 2007 treffend constateerde: ‘Bijna elke politicus weet wat hij moet doen om het klimaatprobleem aan te pakken. Er is alleen geen enkele politicus die weet hoe hij daarna nog moet verkozen raken.’

Oké, maar dit is activisme, geen journalistiek. Toch?

Journalistiek moet open, nieuwsgierig, flexibel van geest zijn – activisme is al heel gauw het tegenovergestelde. Ideologisch dichtgetikt, drammerig, immuun voor tegengeluid.

Is journalistiek die maar blijft hameren op de schandalen rondom de toeslagenaffaire, in de hoop op rechtvaardigheid voor de slachtoffers, dan ook activisme? Is journalistiek die MeToo-zaken onthult, in de hoop op genoegdoening en cultuurverandering, ook activisme?

En zo ja, is de klimaatcrisis – en het gebrek aan leiderschap om er iets aan te doen – een schandaal dat groot genoeg is om net zo hard op te hameren tot er iets verandert, in de hoop op een leefbare planeet voor onze kinderen en kleinkinderen? 

Simpeler gezegd: er zit een activistische kant aan goede journalistiek, namelijk het agenderen van urgente problemen, en wat we aan die problemen kunnen doen. Dat hebben we op deze onconventionele manier proberen te doen.

Jullie normaliseren de deepfake. Een gevaarlijke ontwikkeling!

De technologie om deepfakes te maken, normaliseert in een razendsnel tempo. Het is niet ondenkbaar dat in de nabije toekomst zelfs de grootste digibeet er toegang toe heeft. Gewoon via een appje op je smartphone.

Natuurlijk kun je de technologie gebruiken om te misleiden – net zoals je een foto kunt bewerken, of in geschreven tekst iemand woorden in de mond kunt leggen. Om maar te zeggen: misleiding is een intentie, geen vorm of technologie. 

Een deepfake maken die je een deepfake noemt, is als een tweedehandsautoverkoper die je van tevoren vertelt dat hij de kilometerteller heeft teruggedraaid: dat kun je moeilijk een meesteroplichter noemen.

Wij presenteren uitvoerig onderbouwde feiten over klimaatverandering en noodzakelijke maatregelen in een vorm waarvan we expliciet vermelden dat deze nep is. Je zou kunnen zeggen: dat normaliseert het gebruik van de deepfake als vorm, maar dat is niet hetzelfde als het normaliseren van misleiding middels een deepfake. We doen eerder het tegendeel: we zetten hier een standaard voor wat we ethisch gebruik van een deepfake willen noemen.

Wat nu als kwaadwillenden het ‘uit de context’ halen en alsnog ‘doen alsof het echt is’? 

Alles is uit de context te halen. Wat let een kwaadwillende een NRC Handelsblad na te maken, vol te schrijven met nonsens en door iedere brievenbus te gooien? Is dat een reden om nooit meer een krant te maken? Natuurlijk niet.

Dat neemt niet weg dat wij als journalistiek platform wel de verantwoordelijkheid dragen te voorkomen dat dit gebeurt – zeker met de inzet van een nieuwe technologie als de deepfake.

Die verantwoordelijkheid namen we dan ook op verschillende niveaus: 

• Door het decor zichtbaar aan te passen, waardoor voortdurend duidelijk is dat er ‘iets’ anders is; 
• Door de stem van de acteur niet te veranderen, waardoor KlimaatRutte anders klinkt dan de échte;
• Door KlimaatRutte te laten zéggen dat hij niet echt is én door dit in de aftiteling nog eens te herhalen;
• Door ons te verantwoorden voor de gemaakte keuzes;
• Door in iedere uiting te vermelden dat de video nep is, en andere media te verzoeken dit ook te doen. 

Jullie hadden ook een watermerk in de video kunnen plaatsen?

We hadden de deepfake inderdaad voortdurend in beeld letterlijk kunnen uitleggen. Dit zou afbreuk hebben gedaan aan het doel van deze video, namelijk: laten zien en voelen hoe klimaatleiderschap eruit zou kunnen zien. 

Het is alsof we bij ‘de troonrede die Rutte niet wilde’, die we in september publiceerden, een watermerk hadden gezet: ‘DIT IS NEP!’ Dat doen we niet, omdat onze vormkeuze een verlengde is van de journalistieke bedoeling. We publiceren ook regelmatig satirische columns, en daar zeggen we ook niet bij ‘dit is satire’.

De journalistieke integriteit willen we binnen die vorm waarborgen. Uit zo’n troonrede moet blijken dat dit natuurlijk niet écht de troonrede is die onze koning uitspreekt. Uit deze deepfake moet duidelijk worden dat een premier die maatregelen verbindt aan de klimaatcrisis vooralsnog – helaas – geen werkelijkheid is. Dat hebben we dan ook op verschillende manieren gedaan.

Tot slot, wat zouden jullie ervan vinden als iemand een deepfake van Mark Rutte zou maken waarin hij verklaart dat de aarde plat is – en doet alsof de échte Rutte dit zegt? 

Afschuwelijk! Het is een schoolvoorbeeld van de risico’s van deepfake: onwaarheden presenteren alsof ze waar zijn, in een vorm die pretendeert ‘echt’ te zijn. Misleiding dus.

Maar zoals je hackers hebt die netwerken platleggen, heb je ook ethische hackers die met dezelfde methoden de kwetsbaarheden van netwerken blootleggen, juist om hacks te voorkomen. Onze video kun je zien als een ethische vorm van deepfaken: een technologie inzetten om een volledig op feiten gebaseerd verhaal te presenteren in een vorm waarvan we expliciet zeggen dat deze nep is.

Meer lezen?