De les na één jaar Snowden: de misstanden van de NSA zijn stelselmatig overdreven

Vandaag is het een jaar geleden dat de eerste onthulling van klokkenluider Edward Snowden werd gepubliceerd: de grootste openbaarmaking ooit van geheime documenten van de Amerikaanse afluisterdienst National Security Agency (NSA).

Edward Snowden en Glenn Greenwald claimen op basis van deze documenten dat de NSA uit is op het verzamelen, opslaan, volgen en analyseren van de elektronische communicatie van alle mensen ter wereld. Daarmee zou de dienst niet alleen op grove wijze misbruik van zijn bevoegdheden maken, hij zou ook tegen de Amerikaanse grondwet ingaan. Zo staat het althans in talloze wereldwijd gepubliceerde artikelen en ook in Greenwalds boek De Afluisterstaat, dat onlangs in ruim twintig landen tegelijk verscheen.

Wie echter nuchter en nauwkeurig naar de tot nu toe gepubliceerde stukken kijkt, zal daar geen bewijs voor het veelvuldig of bewust overtreden van wetten in vinden, evenmin voor het wereldwijd bespioneren van gewone burgers.

De interpretatie die Snowden en Greenwald aan de documenten geven, blijkt behoorlijk eenzijdig en geeft geen goed beeld van wat de NSA feitelijk doet.

1. De NSA richt zich niet alleen op burgerdoelen

Om datgene wat sinds juni vorig jaar allemaal onthuld is in de juiste context te kunnen plaatsen, moeten we eerst kijken naar enkele belangrijke aspecten die achterwege zijn gebleven in de stukken over de NSA. Allereerst is de NSA een militaire inlichtingendienst die onder het Amerikaanse ministerie van Defensie valt en dus de krijgsmacht ondersteunt. Daartoe wordt naast communicatieverkeer dat van tactisch en strategisch belang is, ook alle overige elektromagnetische straling (bijvoorbeeld van radars) verzameld en geanalyseerd.

Door het achterwege laten van dit militaire aspect leek het alsof het alledaagse communicatie van gewone mensen betrof

Er zijn geen afluisterprogramma’s onthuld die specifiek op militaire operaties betrekking hebben, waardoor onterecht het beeld is ontstaan dat de NSA zich alleen op burgerdoelen richt. De claim van Snowden en Greenwald dat bij deze militaire operaties een grote bijvangst was van informatie over onschuldige burgers is niet hard gemaakt noch is iets duidelijk geworden over de omvang van deze bijvangst.

Eén van de uitzonderingen hierop is NRC Handelsblad, dat onder meer onthulde hoe Nederlandse militaire inlichtingeneenheden meehielpen in Afghanistan en bij de bestrijding van Somalische piraten.

Van andere onthullingen werd pas naderhand duidelijk dat ze niet op civiele, maar op militaire doelen betrekking hadden: de metadata die de NSA eerst uit Europese landen zou hebben afgetapt, bleken verzameld ten behoeve van militaire missies - achteraf door deze landen zelf. Ook van de Nine Eyes en Fourteen Eyes, groepen waarin Nederland en enkele andere landen nauw met de NSA samenwerken, weten we inmiddels dat deze bedoeld zijn om militaire inlichtingen uit te wisselen. Door het achterwege laten van dit militaire aspect leek het alsof het alledaagse communicatie van gewone mensen betrof.

2. Economische spionage? Niet sluitend bewezen

Ondanks dat de NSA in eerste instantie een militaire inlichtingendienst is, beweren Snowden en Greenwald dat het doel van de NSA het wereldwijd verzamelen van alle communicatie is: ‘Collect it All.’ 

Belangwekkend in dit verband is het officiële overzicht met doelstellingen van de NSA voor 2007, dat door The New York Times onthuld werd, maar nauwelijks aandacht kreeg. Naast het structureel in de gaten houden van de strategisch belangrijke landen China, Noord-Korea, Irak, Iran, Rusland en Venezuela omvat dit stuk zestien thematische doelen. De belangrijkste zijn het winnen van de strijd tegen terrorisme, het beschermen van de VS tegen aanvallen van buitenaf, het ondersteunen van militaire operaties en het tegengaan van de verspreiding van massavernietigingswapens door landen als China, India, Iran en Pakistan.

Meer algemene taken zijn het verkrijgen van inzicht in de intenties van buitenlandse regeringen en in ontwikkelingen die van belang zijn voor de stabiliteit van de economie en de energievoorziening van de VS.

In dit verband onthulde Greenwald - met veel bombarie - dat de NSA bezig was met het afluisteren van de presidenten van Mexico en Brazilië, de Duitse bondskanselier, de VN, de EU, een reeks ambassades, internationale topconferenties en grote ondernemingen die op die gebieden actief zijn.

We kregen daarbij niet eerder vertoonde inkijkjes in de werkwijze van de NSA, maar het handjevol interne powerpointdia’s over deze gevallen geeft geen uitsluitsel over wat en hoeveel er daadwerkelijk is afgeluisterd.

Greenwald veroordeelt met mager bewijs veel van deze incidenten als economische spionage, iets wat over het algemeen als ongeoorloofd wordt gezien. Dat blijkt niet met zoveel woorden uit de gepubliceerde stukken. Om zeker te weten of daar inderdaad sprake van is, zouden we moeten beschikken over de door NSA-analisten opgestelde eindrapportages waarin de resultaten van afluisteroperaties besproken worden. Het lijkt er echter op dat dergelijke analyses beter beveiligd zijn, want anders zou Snowden ze ook wel hebben kunnen meenemen.

3. De NSA is selectiever dan wordt beweerd

Eén van de centrale aanklachten van Snowden en Greenwald is dat de NSA op wereldwijde schaal alle elektronische communicatie zonder aanziens des persoons opslaat en afluistert. Uit de in het afgelopen jaar openbaar gemaakte documenten blijkt echter dat de dienst niet alles oneindig opslaat en dat zelfs 95 procent slechts opgeslagen en niet geanalyseerd wordt.

Zo heeft de NSA op zo’n 150 locaties waar zij glasvezelkabels, satellietverkeer en andere kanalen aftapt, het XKEYSCORE-systeem geplaatst. Daarmee wordt het internetverkeer dat langskomt opgeslagen, maar vanwege de enorme hoeveelheden kan dit slechts drie tot vijf dagen voor inhoud en dertig dagen voor metadata. 

Dit bufferen geeft analisten van de NSA de gelegenheid gedurende die drie tot vijf, respectievelijk dertig dagen handmatig in de tijdelijk opgeslagen inhoud en metadata te zoeken op trefwoorden en een reeks andere kenmerken zoals een afwijkende taal of het gebruik van encryptie. Dit als aanvulling op geautomatiseerde systemen die op basis van e-mailadressen zo’n 5 procent van de communicatie eruit filteren en opslaan. Er is dus geen sprake van dat alles wat langs de aftappunten komt ook oneindig opgeslagen wordt.

Daarvan leek wel sprake in vijf landen, waarvan onlangs op Greenwalds website The Intercept onthuld werd dat het volledige mobiele telefoonverkeer toegankelijk is voor de NSA. Toch beperkt ook hierbij de opslag zich tot een buffer van dertig dagen en gaat het bij drie landen (Mexico, Kenia, de Filipijnen) alleen om metadata. Slechts van twee landen (de Bahama’s en vermoedelijk Afghanistan) wordt ook de inhoud van gesprekken gebufferd. 

4. Een verzamelende NSA is niet per se een volgende NSA

Minstens zo misleidend als wat Snowden en Greenwald beweren over het verzamelen van de inhoud van communicatie, zijn hun claims over de collectie van metadata. Dit is van groot belang, in de eerste plaats omdat het hierbij om veruit de grootste aantallen gaat. In de tweede plaats is het grootschalig verzamelen van metadata nog meer omstreden dan het verzamelen van inhoud. Zulke ‘bulk collection’ wordt door Snowden, Greenwald en ook door burgerrechtenorganisaties gelijkgesteld aan ‘mass surveillance,’ omdat inzicht in metadata een grotere inbreuk op de privacy zou maken dan de inhoud van communicatie.

Anders dan de mediaberichten vaak lijken te suggereren, gaat de NSA dus ook hierbij heel doelgericht te werk

Toch betekent het verzamelen van zeer grote hoeveelheden gegevens nog niet dat automatisch evenveel mensen even actief gevolgd worden. Opslaan is nog geen surveillance en in Amerika evenmin illegaal.

De NSA gebruikt metadata namelijk eerst om via ‘contact chaining’ na te gaan met wie al bekende verdachten contact hebben gehad, om zo nog onbekende samenzweerders op het spoor te komen. Alleen voor als zodanig geïdentificeerde personen worden vervolgens de metadata gebruikt om daar een volledige ‘pattern-of-life’-analyse van te maken. Anders dan de mediaberichten vaak lijken te suggereren, gaat de NSA dus ook hier heel doelgericht te werk.

5. We wisten het in 2006 al

Een van Edward Snowdens spraakmakendste onthullingen was dat de NSA ook via het PRISM-programma gegevens verzamelt bij de grote Amerikaanse internetbedrijven als Facebook, Google, Microsoft en Apple. De daar opgevraagde gegevens zouden alleen gebruikt worden voor terrorismebestrijding, waarvoor dergelijke bulkinzamelingen volgens Greenwald buitensporig zouden zijn.

Later bleek echter dat er van een rechtstreekse toegang tot de servers van die bedrijven geen sprake is. Ook wordt PRISM vooral gebruikt om inlichtingen te verkrijgen over militaire en buitenlandse aangelegenheden. Het heeft dus een veel bredere toepassing dan alleen contra-terrorisme, in tegenstelling tot hoe Greenwald het doet voorkomen.

Voor het Amerikaanse publiek was de grootste onthulling dat nationale telefoonmaatschappijen massaal metadata aan de NSA afdragen. Dit drong pas met de Snowden-onthulling goed door, terwijl het al in 2006 aan het licht was gekomen, tegelijk met de apparatuur die de NSA heeft aangebracht om ook de grote glasvezelkabels in de VS zelf te kunnen filteren. Dat leek erop te wijzen dat de NSA ook de communicatie van Amerikanen aftapt, iets wat niet is toegestaan.

In werkelijkheid is deze mogelijkheid bedoeld om zicht te krijgen op het verkeer tussen buitenlandse verdachten en mogelijke handlangers in Amerika. Hierbij bleek het technisch onmogelijk te voorkomen dat als bijvangst ook communicatie van Amerikaanse burgers op de servers van de NSA terechtkwam. De dienst werd daarvoor meermaals stevig op de vingers getikt door de geheime FISA-rechtbank, wat laat zien dat deze vorm van toezicht meer is dan alleen een formaliteit of een ‘rubber stamp’ zoals Snowden en Greenwald het telkens uitdrukken.

Edward Snowden is geen traditionele klokkenluider

De technisch niet te voorkomen bijvangst van een gering aantal Amerikaanse communicatiedata is tot nu toe het enige dat als illegaal kan worden aangemerkt. Uit de openbaar gemaakte documenten is verder geen grootschalig misbruik van bevoegdheden of bewust illegaal gedrag naar voren gekomen. Edward Snowden is daarom ook meer een politiek activist dan een klokkenluider in de traditionele zin van het woord.

Edward Snowden is daarom ook meer een politiek activist dan een klokkenluider in de traditionele zin des woords

Wat hij aan het licht heeft gebracht mag velen te ver gaan, volgens het geldende Amerikaans recht is het wel toegestaan.

Deze beoordeling is deels onder voorbehoud, want Glenn Greenwald heeft aangekondigd dat hij binnenkort zal aantonen dat de NSA wel degelijk Amerikaanse burgers afluistert.

Het spookbeeld van Snowden en Greenwald

Terugkijkend op het afgelopen jaar, blijkt dat bij het grootste NSA-lek aller tijden de zo spectaculaire documenten grotendeels ondergeschikt zijn gemaakt aan de ideologische strijd van Snowden en Greenwald tegen een geheime dienst die in hun ogen bezig is elke vorm van privacy teniet te doen. Kijken we zorgvuldig naar de originele stukken, dan bevatten die geen bewijs voor het op mondiale schaal volgen, laat staan daadwerkelijk afluisteren van onschuldige burgers.

De NSA komt naar voren als een complexe, bureaucratische organisatie die haar specifiek omschreven taken, grotendeels op militair gebied, zorgvuldig probeert uit te voeren - al is dat soms op de grens van wat juridisch en politiek geoorloofd is.

Die grens goed bewaken, kan alleen door heel nauwkeurig te kijken naar wat er zich in werkelijkheid precies afspeelt. De interne documenten hebben ons daar iets beter zicht op gegeven. Maar het spookbeeld dat Snowden en Greenwald oproepen, leidt daar eerder van af.