Een snellere energietransitie is niet per se beter voor een duurzame toekomst

In januari 2021, één week voor zijn aftreden, besloot minister van Economische Zaken en Klimaat Eric Wiebes om stroomkabels van een windmolenpark dwars door Schiermonnikoog en het zuidelijk gelegen wad te laten leggen. Precies de plek met de meest kwetsbare waddennatuur.

Afgelopen week schortte demissionair staatssecretaris Dilan Yeşilgöz-Zegerius (VVD) het besluit voorlopig op, na luid protest door de bewoners van Schiermonnikoog, boeren in Noord-Groningen, natuurorganisaties en wetenschappers. Het ministerie gaat de alternatieve routes beter onderzoeken, en maakt bovendien een overkoepelend plan voor de bekabeling van alle geplande Nederlandse windparken op de Noordzee.

Verstandig besluit, tegenstanders blij, hoera voor Yeşilgöz.

Maar niet iedereen is tevreden. Rik Harmsen van de Nederlandse Wind Energie Associatie, branchevereniging van de windmolensector, kan de roep om de energietransitie te versnellen niet rijmen met ‘dit soort maatschappelijke en politieke reflexen’. Energietransitie-expert en podcastmaker Remco de Boer vindt dat natuurliefhebbers dwarsliggen, omdat er eigenlijk nooit iets misgaat. Zijn collega Laetitia Ouillet legt uit dat er wel degelijk dingen verkeerd gaan, maar ze vindt de weerstand tegen de kabel een goed voorbeeld van mensen die nooit tevreden zijn. Haar samenvatting: ‘Een persoon in de gemeenteraad is geschrokken of geflipt, waarna het balletje ging rollen en nu is de hele wereld boos.’

Deze gerespecteerde energie-experts vinden dus: niet zeuren, want zo schiet het niet op. Het heeft de toon van gezond verstand, maar die verbloemt wat deze redenering feitelijk is: een totalitair standpunt.

Uit niets blijkt dat deze mensen zich in de tegen-argumenten hebben verdiept. Blijkbaar vinden ze elke beslissing om de energietransitie te versnellen, een goede beslissing. Elke vertraging wordt afgeschilderd als een tak op de weg naar een duurzame toekomst. Het is als een supporter die boe begint te roepen als Max Verstappen een noodzakelijke pitstop maakt. Doorkarren pannenkoek!

Een stinkend zaakje

De extra pitstop die nu is ingelast, is noodzakelijk. Misschien niet voor windmolens, maar wel voor een duurzame toekomst. Want een duurzame toekomst is meer dan groene energie. Het is ook ruimte voor natuur. De mensen die op eigen initiatief in de pen en op de barricades zijn geklommen om dat duidelijk te maken, zijn niet schuldig aan opzettelijke vertraging. Ze hadden gelijk: dit zaakje stonk.

Dat zit zo. De bescherming van waardevolle natuur is vastgelegd in de Europese wet. Daarbij geldt het voorzorgsbeginsel: als de afwezigheid van aanzienlijke milieueffecten niet wordt hardgemaakt, dan gaan de plannen niet door. Elk projectplan met mogelijke aanzienlijke effecten op het milieu moet daarom een zogenaamde milieueffectrapportage uitvoeren vóór de vaststelling van de plannen.

Het ministerie van Economische Zaken en Klimaat heeft dat omgedraaid. Het heeft alleen een grove analyse gedaan naar de nodige werkzaamheden en milieueffecten van verschillende routes. Op basis daarvan besloot minister Wiebes de route door Schiermonnikoog te kiezen. Pas later zou een gedetailleerde milieueffectrapportage worden opgesteld naar de ecologische gevolgen.

De aap uit de mouw

Het ‘geschrokken of geflipte’ gemeenteraadslid waar energie-expert Ouillet aan refereerde is misschien wel Ilja Zonneveld, van Schiermonnikoogs Belang. In voorbereiding op een online informatieavond van TenneT voor de bewoners van het eiland, viel het haar op dat er niemand was uitgenodigd met wetenschappelijke kennis van het wad. Daarom nodigde zij drie hoogleraren uit met verstand van waddenecologie, onder wie Tjisse van der Heide, verbonden aan het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) en de Rijksuniversiteit Groningen.

Alle drie zaten ze achter hun scherm toen TenneT de precieze route liet zien, en de aap uit de mouw kwam. Van der Heide vertelt: ‘Het leek wel of TenneT zijn best had gedaan om met zijn gekozen route alle mosselbanken aan elkaar te rijgen.’

Het was de enige optie volgens de energiebeheerder, namelijk het ondiepste deel met de minste stroming en stabiele grond. Fijne locatie voor TenneT, maar ook voor zeldzaam zeegras, mosselbanken, en al het andere leven dat daarvan afhankelijk is. Daar had de eerdere schetsmatige analyse van de milieueffecten geen rekening mee gehouden – destijds was de precieze route nog niet bekend.

Perfect storm

Toen was het hek van de dam. De bewoners van Schiermonnikoog, inclusief gemeenteraad, begrepen dat de wettelijk voorgeschreven stappen niet waren gevolgd. Ze kwamen in opstand bij monde van de burgemeester, Ineke van Gent (die aanvankelijk met de plannen akkoord was gegaan). Milieuorganisaties van de Waddenvereniging tot Natuurmonumenten luidden de noodklok, tijdens vergaderingen en in de media.

Uiteindelijk was het Tjeerd de Groot van D66 die Kamervragen stelde. In reactie daarop organiseerde de Tweede Kamer een rondetafelgesprek, waarvoor ook Van der Heide werd uitgenodigd.

In voorbereiding daarop deed Van der Heide, samen met postdoc Oscar Franken, op eigen initiatief wat eigenlijk al veel eerder had moeten gebeuren. Ze verzamelden alle beschikbare onderzoeksgegevens van de Waddenzee bij alle betrokken instituten. Gebrekkige gegevens overigens, die met pijn en moeite door bevlogen onderzoekers zijn verzameld. Vaak creatief gefinancierd uit allerlei potjes omdat de overheid steeds minder geld overheeft voor ecologisch onderzoek van het wad.

Op basis van die gegevens stelden ze een biodiversiteitskaart op. Daarin tekenden ze de door Wiebes gekozen route, en ook het meest kansrijke alternatief dat door Wiebes was afgeschoten. Een oostelijke route, om de eilanden heen en door de vaargeul naar de Eemshaven.

Van der Heide schreef een brief met uitleg aan de Tweede Kamer, plakte het kaartje erin, en stuurde het resultaat naar iedereen in Nederland met ecologische kennis van de Waddenzee – allemaal ondertekenden ze. Hun probleem was niet dat de overheid kabels door de Waddenzee legde, maar dat ze de effecten niet vóór de beslissing in detail had onderzocht. Zoals de Europese wet voorschrijft.

Zo hoorde de overheid pas tijdens het rondetafelgesprek welke schade de gekozen route eigenlijk zou kunnen aanrichten. De Provincie Friesland deed daar een schepje bovenop. Die maakte duidelijk dat een heroverweging van de route niet per se de langzaamste weg is. De vele tegenstanders hadden nu een handvat om te gaan procederen, desnoods tot aan de Raad van State.

Zorgvuldigheid in procedures, toch nuttig

Al deze nieuwe informatie deed staatssecretaris Yeşilgöz uiteindelijk besluiten om toch meer onderzoek te gaan doen naar de mogelijkheid om een andere route te nemen. Daarmee geeft ze nu impliciet toe dat de juiste procedures niet zijn gevolgd. Want de Europese wet is helder: een plan waardoor schade ontstaat aan beschermde natuur, mag alleen worden uitgevoerd als alle andere opties onderzocht en uitgesloten zijn. Dat was dus nog niet het geval. Die pitstop was overgeslagen, en nu moet de racewagen er alsnog aan geloven.

Als er iemand aangewezen moet worden die de pitstop had kunnen voorkomen, dan is het ex-minister Wiebes. Hij heeft een fout gemaakt door de verplichte gedetailleerde ecologische effectenstudie pas te doen nadat hij de beslissing al had genomen.

Het lijkt erop dat Wiebes ongeduldig is geworden in het zicht van de eindstreep – al was het geen glorieuze finish omdat hij aftrad vanwege zijn betrokkenheid in de toeslagenaffaire.

Hoe dan ook, Wiebes is geschiedenis. Energie-experts, TenneT, overheid, onthoud het volgende. De energietransitie is een essentieel onderdeel van een duurzame toekomst, maar door zorgvuldige procedures als takken van de weg te schuiven, halen we de race nooit.