Waarom heeft de kabinetsformatie zo ontzettend lang geduurd? Er is een akkoord, maar een kabinet volgt pas na nieuwjaar. Bijna een jaar werd het land bestuurd door een ploeg ministers met het schaamrood op de kaken. Collectief verjaagd door een vernietigend rapport over de toeslagenaffaire. In het zadel gehouden door de coronacrisis.

Daarom heeft het zo extra lang geduurd. Terwijl snelheid geboden was om het goed te maken en om de strijd tegen de pandemie met gezag te leiden.

Kennelijk was al die ruzie- en verkettertijd nodig om de collectieve schuld af te spoelen. In de ogen van de hoofdrolspelers dan. Want voor burgers lukt dat pas als er geleverd wordt. En dat is al weer bezig de volgende ramp te worden. De dienst Toeslagen wordt door ondoordachte toezeggingen van de staatssecretaris en de bureaucratische verkramping op het ministerie van Financiën.

De dubbele zuivering die nodig was

Nadat de ramp met de toeslagen in volle omvang aan het licht was gekomen, was een dubbele zuivering geboden. Als ooit het nemen van politieke verantwoordelijkheid een gepaste reactie was geweest, dan wel hier. Met z’n allen aftreden is hetzelfde als samen sorry zeggen en doorgaan. Alleen minister Eric Wiebes (Economische Zaken, VVD) trok zijn conclusies, voor zijn eerder falen als staatssecretaris van Financiën (verantwoordelijk voor toeslagen).

De nieuwe Tweede Kamer heeft nog steeds geen fundamenteel debat over de kettingbotsing van bestuurlijk en uitvoerend Nederland gevoerd

Minister van Financiën Wopke Hoekstra (CDA) en premier Mark Rutte daarentegen stelden zich doodleuk weer kandidaat en werden lijsttrekker namens hun partij voor de Tweede Kamer. Tijdens de verkiezingen van maart hadden zij het vervolgens nauwelijks over de oorzaken van de toeslagenaffaire. Sindsdien hebben zij geen merkbare poging gedaan ten diepste te analyseren welke opeenstapeling van fouten en misverstanden heeft geleid tot het ongehoorde onrecht van de affaire.

En ook de nieuwe Tweede Kamer heeft nog steeds geen fundamenteel debat over die kettingbotsing van bestuurlijk en uitvoerend Nederland gevoerd. Dat was nodig en normaal geweest, en had heel goed gekund aan de hand van het van de parlementaire ondervragingscommissie-Van Dam, dat in december 2020 verscheen en de stoot gaf tot het semiaftreden van het kabinet-Rutte III.

Wegduiken voor verantwoordelijkheid

Waarom deze hele verdrietige geschiedenis weer opgehaald? Omdat de twee noodzakelijke vormen van zuivering, de politieke en de analytische, niet hebben plaatsgevonden.

Mark Rutte, die de hele periode van de toeslagenaffaire als minister-president verantwoordelijk was, dook weg, voerde campagne met zijn coronaleiderschap en schermde vervolgens met zijn verkiezingswinst. Zijn plucheplakken werd verergerd door zijn bestuurlijke ritselstijl en werd een obstakel na de ‘functie elders’-minicrisis.

Het enige dat daarna hielp was tijd, veel tijd, om elkaar het vertrouwen te ontzeggen. Sigrid Kaag (D66) raakte beschadigd. Gert-Jan Segers (ChristenUnie) raakte beschadigd. Hoekstra, de grote verliezer van de verkiezingen, hield koppig vol dat PvdA en GroenLinks niet mee mochten doen. Ondanks bezweringen dat iedereen snel en op hoofdlijnen zaken wilde doen, werd het een uitgesponnen schoolpleinruzie zonder hoofdlijnen.

Informateurs Herman Tjeenk Willink en Mariëtte Hamer kwamen en gingen. De boetetocht van de hoofdrolspelers naar Santiago de Compostella was nog niet volbracht. Diverse wandelaars raakten in het ongerede. Wegens functie elders. De val van Kabul En toen begonnen in oktober de informateurs Remkes en Koolmees. Alles zou anders worden.

De kiezer had het nakijken

Twee maanden onderhandelen in opperste stilte later lag er een van dezelfde vier partijen die in 2017 aantraden als Rutte III: VVD (nu 34 zetels), D66 (24), CDA (15) en ChristenUnie (5). Een krappe meerderheid in de Tweede Kamer, geen meerderheid in de Eerste Kamer, dus vanaf de eerste dag afhankelijk van wisselende partners.

De sirenezang over nieuw elan en een nieuwe bestuurscultuur, opener voor overleg met de Kamers, kwam ook uit politieke noodzaak

De sirenezang over nieuw elan en een nieuwe bestuurscultuur, opener voor overleg met de Kamers, kwam dus niet alleen voort uit berouw en diep verworven inzicht, maar ook uit politieke noodzaak. De vroeger grote partijen zijn middelgroot of zelfs klein geworden.

De vrij bot afgewezen partners PvdA en GroenLinks gaven in het debat over het eindverslag van de informateurs geen krimp. Een van hen is in de Eerste Kamer al genoeg voor een meerderheid. Maar dat geldt ook voor JA21 (ex-Forum voor Democratie) van Joost Eerdmans.

En toen lag daar en akkoord van een pagina of vijftig, met kleine letters. Dus niet echt beknopt. Haastig van voorzien dat zo uit het titelschap bij Aldi lijkt te komen.

Bedoeld was het sociale en het vernieuwende karakter van wat de vier hebben afgesproken te onderstrepen. Wie met droge ogen door de plannen kijkt vindt dat wel terug. Er staan zelfs zoveel groene en sociale punten in dat het voor GroenLinks en PvdA en SP nog lastig was het oppositioneel te demonteren. 

Meer meer voor de zorg?

Jesse Klaver (GroenLinks) en Lilian Marijnissen (SP) concentreerden zich in het Kamerdebat over het coalitieakkoord op ‘bezuinigingen in de zorg, hoe kan je dat nu doen?’. Zij lieten zich niet overtuigen door de coalitieredenering dat het ging om afbuiging van de doorgaande groei van de zorguitgaven op lange termijn (2052). Deze kabinetsperiode komt er nog ruim 9 miljard bij. De oppositie liet de kans voorbijgaan te wijzen op het ontbreken van serieuze heroverweging

Lilianne Ploumen (PvdA) had iets meer beet met haar bezwaar tegen de wat plomp opgesomde opties om op de jeugdzorg te bezuinigen. De tekorten daar zijn al torenhoog en gooien gemeentes (die erover gaan) nu al in de schuldhulpverlening.

In zo’n eerste Kamerdebat gaat het er nooit over, maar het coalitieakkoord gaat serieus in op de plaats van Nederland in de wereld. De geopolitieke wolken die zich samentrekken boven Europa krijgen aandacht, én er worden consequenties uit getrokken.

Eindelijk wordt erkend dat onder Rutte I, II en III de defensie verwaarloosd is en toegedekt met ambitieuze praatjes, terwijl de krijgsmacht qua bemensing en materieel in elkaar zakte. Het wordt een heel karwei mensen te vinden om de zaak op te lappen.

Weinig analyses, veel oplossingen

Het akkoord waar zo lang aan is gewerkt, is eigenlijk een vrij gewoon akkoord: over het algemeen arm aan probleemanalyses, rijk aan oplossingen. Het is gedetailleerd bij onschuldige kwesties, maar zeer globaal bij hete hangijzers.

Zoals bij nieuwe kerncentrales: er komen er twee. Typisch een onderwerp met zo’n dat onze hitsige kortetermijndemocratie er eigenlijk geen beslissing in kan nemen en volhouden.

Het akkoord is gedetailleerd bij onschuldige kwesties, maar zeer globaal bij hete hangijzers

Nog zo’n globale stoerheid bij de ‘In gebieden waar de opgave tot emissiereductie en natuurherstel dermate groot is dat vrijwilligheid niet langer vrijblijvendheid betekent, gaan we op het boerenerf het gesprek aan om samen te zoeken naar de mogelijkheden.’

Boeren worden niet onteigend, zoals ambtelijk was geadviseerd. Maar ‘niet langer vrijblijvend’ is niet helemaal ontspannen. Het klinkt als een zwaarbevochten compromis waarbij het van de wil en het gezag van de minister zal afhangen of er iets van terechtkomt.

Soms lijkt de beslissing concreet bij gevoelige zaken, maar blijkt de aangekondigde maatregel pas over een heleboel jaren in te gaan. Voorbeeld is het rekeningrijden. Dat is verbaal verpakt als ‘betalen naar gebruik’. Zonder rekening te houden met plaats of tijd. Dus geen spitsheffing. Ingaande 2030, dus drie kabinetsperiodes verder.

Dat is bij elkaar zo verwaterd dat de VVD kan knipogen naar de achterban. In 1995 besloot het kabinet-Kok I ook al tot invoering van rekeningrijden. Soms moet het stootblok duidelijkheid brengen.

Vertrouwd gestold wantrouwen

Zo staat het coalitieakkoord vol stoere berichten die, hetzij in de tekst, hetzij in de uitvoering, snel kunnen verpieteren. Lange regeerakkoorden hebben ook daarom weinig betekenis in het echte leven: of de werkelijkheid verandert sneller of de politieke wil ontbreekt als het ervan moet komen.

Maar ook deze keer was het onderling instinctief vertrouwen kennelijk dusdanig broos dat men allerlei dingen wilde vastleggen om te voorkomen dat zou gebeuren wat ‘de ander’ graag wilde.

Voorbeeld daarvan zijn de passages over Schiphol. Alle ‘uitdagingen’ worden genoemd, maar geen knoop doorgehakt. Het kabinet zal in 2022 ‘een integrale oplossing’ kiezen die recht doet aan alle belangen. Net als de afgelopen twintig jaar.

En die miljardenfondsen voor en dan? Net als bij de eerdere 8,5 miljard euro voor onderwijs: je kan geen leerkrachten aanstellen van eenmalig verstrekt geld, als je de nieuwe docenten al kan vinden. Je kan geen gebouwen isoleren en er zonnepanelen op leggen als er onvoldoende monteurs te vinden zijn. Maar een heleboel kan er ook wel lukken, zoals Nederland nu ook elektrificeert.

Zo te zien concreet: de veel bekritiseerde wordt afgeschaft. De woningbouwcorporaties zouden daardoor de middelen moeten overhouden om 450.000 woningen te bouwen tot 2030 en 1 miljoen huizen te verduurzamen. Dat staat er ferm.

Even monumentaal ontbreekt de maatregel die De Nederlandsche Bank met klem aanraadt om de overkokende huizenmarkt te blussen: afschaffen van de hypotheekrenteaftrek. De VVD laat z’n kiezers niet in de steek.

Eén mogelijk addertje: het kabinet wil flink gebruikmaken van Europese coronasteun, in ruil waarvoor de Europese Commissie hervormingen verlangt. Daarbij meer dan eens genoemd: schrappen van de hypotheekrenteaftrek.

Wat corona zichtbaar heeft gemaakt

Een veelzeggend detail: corona, de grootste gezondheidscrisis die ieder van ons heeft meegemaakt, wordt in het voorbijgaan een paar keer genoemd.

We moeten er lessen uit trekken, maar welke blijft de vraag. De pandemische paraatheid moet vergroot. Goed plan. Werken in de zorg moet aantrekkelijker worden gemaakt. De bescheiden salarisverhoging die is gegeven is meteen ook de laatste. Dat zal niet genoeg zijn. Wat wel concreet wordt aangepakt: specialisten komen in loondienst als ze niet meewerken. Categorie rekeningrijden.

Maar hoe de coronacrisis een vergrootglas heeft gelegd op de zorg, van preventie tot en met intensive care, het staat er niet in. Opnieuw: het wachten is op een minister die die verbanden wel legt. En het broodnodige gesprek over de bureaucratische vermarkting van de zorg op gang brengt.

Rutte IV maakt goed wat I en II kapot hebben gemaakt. De VVD is een wendbare bestuurspartij

Opvallend is dat de meeste royale gebaren in dit coalitieakkoord worden gedaan op gebieden waar de VVD de afgelopen tien jaar op de rem heeft gestaan (klimaat, afschaffen leenstelsel voor studenten) of sterk heeft bezuinigd (defensie, rechtsbescherming, cultuur). Rutte IV maakt goed wat I en II kapot hebben gemaakt. De VVD is een wendbare bestuurspartij.

De kansen voor Rutte IV. Afgaande op de geschiedenis...

De levenskansen van het nieuwe kabinet zijn niet met zekerheid te schatten. De coalitie heeft zo lang zitten knutselen, dat voor het ergste gevreesd moet worden. De vooruitzichten zijn ook niet goed, afgaande op de ervaring.

Carla van Baalen, parlementair historicus aan de Radboud Universiteit, schetste in drie wetmatigheden: 1. Als het over rechts kan, dan gebeurt dat. Rechtser kon in de ogen van VVD en CDA niet, omdat de samenwerking met de PVV tijdens Rutte I niet goed is bevallen. Maar daarom hielden de twee samenwerking met PvdA en GroenLinks af. 2. Een doorstartkabinet haalt zelden ongeschonden de eindstreep. 3. De bestuurscultuur veranderen is moeilijk vol te houden.

Op dat laatste punt zal de oppositie terug blijven komen, zoals ook al gebeurde in het debat over het coalitieakkoord. Dat zal ook een thema zijn bij het debat in januari met het nieuwe kabinet over het eigenlijke regeerakkoord.

Wie ziet hoe Rutte en Wiebes buiten het zicht van Kamer en pers hebben om de gemeente Zeewolde een enorm datacenter van Facebook op hun dak te schuiven, moet niet te veel van nieuwe culturele instincten verwachten.

Ironisch genoeg stemde de raad van Zeewolde de komst van Facebook op de avond van het eerste debat met Rutte IV-in-wording over een coalitieakkoord waarin staat: hyperscale datacentra leggen een ‘onevenredig groot beslag op de beschikbare duurzame energie’. Landelijke regie en toelatingscriteria worden ‘aangescherpt’.

Europese draai gemeend?

Beslist positief is de Europese paragraaf. Weg is het remmen en afdingen van de laatste jaren. Nederland wil een actieve rol gaan spelen en Europa helpen op eigen benen te gaan staan. Mooi voor Kaag. Beter nog als Rutte en Hoekstra het ook zouden menen en uitvoeren.

Voorlopig kan iedereen een beetje blijven dromen en afhankelijk van hoe z’n pet staat winkelen in de nieuwe catalogus

De aanstaande coalitiepartners namen een originele beslissing door het akkoord te lanceren van het Centraal Planbureau en het Planbureau voor de Leefomgeving. De haalbaarheid en de onvoorziene consequenties bleven dus buiten beeld.

Klaver vroeg die voor het welkomstdebat met het nieuwe kabinet, maar informateur Wouter Koolmees (D66) waarschuwde dat die cijfers waarschijnlijk pas in het voorjaar beschikbaar komen. Voorlopig kan iedereen dus een beetje blijven dromen en afhankelijk van hoe z’n pet staat winkelen in de nieuwe catalogus.

De kansen dat er van al dit schoons veel terechtkomt zijn dus niet groot. Reden temeer aan de slag te gaan. De heeft minstens zoveel werk om haar bijdrage te gaan leveren aan een betere bestuurscultuur als het kabinet. Het land is heel erg toe aan een functionerende parlementaire democratie. De wereld wacht niet tot we nog meer verbinding gevonden hebben onder ons dekentje.

Alles wat moet en nodig is, is bekend. En nu doorpakken.

Lees meer:

Onze correspondenten over het coalitieakkoord Van een klimaatcrisis tot de toeslagenaffaire en een zorgcatastrofe: er liggen talloze dossiers waarop nú politieke actie nodig is. Met die blik lazen onze correspondenten het coalitieakkoord van 2021. Hier lees je hun eerste analyses.
Ga naar dit artikel