Het was een allesbehalve feestelijke boodschap zo vlak voor kerst: Nederland gaat opnieuw in

Maar het perspectief dat ons vorig jaar werd gegeven, was toch dat we ons

Een waar woord, totdat de omikronvariant van het coronavirus opdook. Een variant waarvan nu blijkt dat we met twee prikken van het vaccin toch onvoldoende zijn beschermd. En dat betekent wederom: improviseren, improviseren, improviseren. Of om met het nieuwe motto van het demissionaire kabinet te spreken:  

Het laat zien dat het virus zich weinig aantrekt van de stelligheid waarmee onze regering ons steeds een nieuw punt op de horizon aanreikt.

Tegelijkertijd vraag ik me af: hadden wij het als bevolking gepikt als onze politieke leiders hadden gezegd: ‘Beste mensen, wij weten ook niet of vaccineren ons uit deze crisis gaat helpen, maar houd vol!’

‘De fictie van de almachtige overheid’

Het is een vraag waar voormalig topambtenaar Erik Gerritsen, die wij meermaals spraken voor een ondubbelzinnig antwoord op geeft: nee, dat hadden wij niet geaccepteerd. 

In de eerste maanden van de pandemie was hij Een periode waarin hij de moraal op zijn ministerie hoog probeerde te houden. En dat was hard nodig, vertelt Gerritsen, ‘met zo’n organisatie die alleen maar in reconstructies hoort van hoe dom, slecht en verkeerd we het allemaal doen’.

Want wie alleen kijkt naar het resultaat, kan concluderen dat de overheid te vroeg, te laat, te langzaam of te snel opereerde. Maar het ‘fundamentele probleem’, zo stelt Gerritsen, is de ‘fictie van de almachtige overheid’. 

Hij vraagt zich dan ook hardop af:

‘Wat als we radicaal in het frame waren gestapt van: dit is een ongetemd probleem? Had je midden in de shit weg kunnen komen met: “Beste mensen, u wilt perspectief? U wilt weten wanneer we testcapaciteit hebben? U wilt weten wanneer bron- en contactonderzoek op orde is? Wanneer we genoeg mondkapjes hebben? Sorry, maar dat kan niet, want we weten het niet.”’

Telkens komt hij uit op hetzelfde antwoord. ‘Dat was binnen twee weken een motie van wantrouwen geweest.’

En dus boden ze wél perspectief, noemden ze data, maakten ze ‘routekaarten’ die ‘al achterhaald waren op het moment dat ze in mooie visuals waren gegoten’. Het is die werkwijze die onbedoeld bijdroeg aan wat Gerritsen ‘de illusie van beheersing’ noemt. 

‘Waar we dan vervolgens weer rücksichtslos op werden afgerekend.’ 

Hoe wij onze eigen teleurstelling organiseren

Gerritsens grootste verwijt aan zichzelf? Dat ze bij VWS niet vaker hebben teruggepraat. Verteld hebben tegen welke problemen ze aanliepen. Met welke dilemma’s ze te maken kregen. Waar ze wél verantwoordelijk voor waren, maar ook waar ze níét verantwoordelijk voor waren – ook al gingen ze er volgens de publieke opinie wel over. 

Tegelijkertijd vertelde Gerritsen over de angst die er soms bij het departement leeft om dit eerlijke verhaal naar buiten te brengen. (‘Je hebt eigenlijk geen behoefte aan nog weer een nieuwe rel omdat een ambtenaar iets spannends zegt.’) En de zorgen die hij heeft over waar deze afrekencultuur toe leidt.

Gerritsen: ‘Wat ik echt zorgelijk vind is dat we er niet met elkaar in slagen uit dat dominante frame te komen van: wie wist wat wanneer? En wie maakte welke blunder? Dat verhaal. Belangrijker is om onszelf de vraag te stellen: leren we? Worden we beter?’  

Ik denk dat de centrale boodschap van wat Gerritsen hier zegt belangrijk is, namelijk: de dynamiek tussen politiek, media en het publiek maakt dat we onze eigen teleurstellingen organiseren. We accepteren het niet als onze leiders zeggen: wij hebben de oplossing ook niet. Maar daardoor vragen we ze onbedoeld ook beloftes te doen en garanties te geven die ze niet waar kunnen maken. En daar worden we dan weer boos over: jullie zeiden toch dat vaccineren de oplossing was?

Lees het hele interview met de voormalig secretaris-generaal van VWS terug. Heb je een vraag voor Erik Gerritsen? Stel ’m onder het stuk. Hij praat namelijk mee!

En tot slot nog even over dat regeerakkoord

Het nieuwe kabinet wil dat Nederland is voorbereid op nieuwe pandemieën. Hoe? Door, achtereenvolgens, een (Europese) inzet op onder andere onafhankelijkheid voor genees- en hulpmiddelen, door zorgreserves aan te leggen en de ic-capaciteit ‘flexibel’ opschaalbaar te maken. 

De eerste aanbeveling is een harde les uit het begin van de pandemie: als er opeens een enorme en wereldwijde vraag is naar bepaalde producten, dan kun je die maar beter zelf in huis hebben. De kennis en kunde om mondkapjes te maken zijn inmiddels voorhanden. Maar wat zou er nog meer nodig zijn? Welke materialen, kennis en kunde zijn nodig om een heel spectrum aan mogelijke pandemieën het hoofd te bieden?

We moeten niet de vorige oorlog uitvechten. En je kunt je niet overal op voorbereiden, dat kost centen die je elders nodig hebt. Dat is ook het probleem met het ophogen van de ic-capaciteit. Die is bij ons niet groot, maar met een reden: overcapaciteit heeft een prijs. Vandaar de wens om flexibel te zijn: snel te kunnen opschalen indien nodig. Klinkt goed, maar kan het? En stel dat het oorspronkelijke virus zo besmettelijk was geweest als de omikronvariant – was dan de helft van de ic-capaciteit erbij genoeg geweest? Was een verdubbeling genoeg geweest? 

Misschien – en bij dezen een bescheiden suggestie aan het kabinet – is daarom preventie wel een zinvoller route. Deze pandemie zag voor het eerst de belofte van mRNA-vaccins. Kenners zeggen dat die vaccins in de toekomst sneller goedgekeurd kunnen worden, doordat de regulatoren ervaring hebben met mRNA-vaccins. Het doel van een publiek-private samenwerking die vaccinontwikkeling stimuleert?

Stel nu, zegt deze gedachtegang, dat je met vroege opsporing een nieuw mogelijk gevaarlijk virus al snel hebt ontdekt. En stel dat je dat virus met een vroege lockdown kunt indammen. En stel dat je vervolgens in drie maanden je vaccin hebt. Zou dat een model zijn om de wereld te behoeden voor nog iets veel vervelenders dan covid-19? Stel je voor. Hup mensheid! Benieuwd of het kabinet hier ook geld in zal steken.

Dit was alweer de laatste nieuwsbrief van het jaar. Maurits, Michiel en ik wensen je prachtige feestdagen toe en heel graag tot volgend jaar!