Goed nieuws over het klimaat

Het is ongelofelijk hoeveel er in drie jaar kan veranderen. Toen ik begin 2019 de laatste hand legde aan mijn boek Hoe gaan we dit uitleggen stond klimaatverandering nog niet bovenaan de politieke agenda. De Europese Unie had nog geen Green Deal aangekondigd en in Brussel lagen nog geen duizenden pagina’s aan wetsvoorstellen klaar om het hele continent klimaatneutraal te maken.

Joe Biden was nog geen president van de Verenigde Staten en had ook nog niet geprobeerd om 500 miljard dollar aan groene uitgaven door het Congres te loodsen. China had nog niet aangekondigd in 2060 klimaatneutraal te zullen zijn. Het kabinet Rutte-III dacht er niet over 60 miljard euro extra uit te trekken om de klimaat- en stikstofcrisis te bestrijden;^* over stikstof hadden we het überhaupt nog niet. Het kabinet-Rutte IV trok de portemonnee wél.

In de politiek is er een ‘opwaartse spiraal’ ontstaan waarin de ene cruciale stap de volgende mogelijk maakt. De Europese Unie, bijvoorbeeld, richtte eerst een emissiehandelssysteem in, waardoor er aan industriële CO2-uitstoot binnen de EU een prijskaartje kwam te hangen. Nu werkt Brussel aan een CO2-grensheffing die ervoor moet zorgen dat geïmporteerde, vervuilende producten zoals staal, ijzer en aluminium het afleggen tegen ‘onze’ schonere varianten. Daarmee legt de EU haar klimaatambitie in feite op aan andere landen: óf je produceert volgens onze schone standaarden, óf we doen het zelf. En ook die stap zal weer andere mogelijk maken.

En de toekomstige opwarming? In 2019 konden we zo’n 3 à 4 graden verwachten in 2100 – áls landen al hun voorgenomen klimaatbeleid zouden uitvoeren. Inmiddels brengt het voorgenomen beleid ons naar minder dan 3 graden opwarming eind deze eeuw.^* Dat is nog steeds te veel, maar het is minder te veel dan drie jaar geleden.

Er is veel verbeterd, maar er gaat ook nog veel mis

Nu ik na drie jaar de balans opmaak ter gelegenheid van de geactualiseerde publicatie van mijn boek, valt me op hoeveel er is verbeterd. Er zijn meer klimaatrechtszaken gevoerd en gewonnen. Er zijn meer investeerders uit olie, gas en kolen gestapt en er zijn meer fossiele infrastructuurprojecten afgeblazen. Er zijn meer mensen de straat opgegaan om klimaatactie te eisen en er zijn – in Nederland – meer mensen die minder vlees eten om het milieu te sparen.^* Bijna alle groene ontwikkelingen die ik beschreef, zijn sterker geworden. Niet zomaar, uit zichzelf, maar doordat mensen, overal op aarde, zich daarvoor hebben ingezet.

Aan de andere kant: drie jaar geleden had ook nog niemand van corona gehoord. We hadden geen idee dat miljoenen mensen zouden overlijden aan een nieuw virus en dat we jarenlang af en aan in lockdowns zouden gaan leven. We wisten niet dat de uitstoot daardoor eerst zou gaan dalen om vervolgens weer snel te stijgen tot boven het niveau van vóór de pandemie.^* We wisten ook niet dat Rusland Oekraïne zou binnenvallen, en we kunnen de gevolgen daarvan, voor de mensen en het klimaat, nog steeds niet overzien.

Sommige dingen bleven juist gekmakend gelijk: er gaat wereldwijd nog steeds te veel geld naar nieuwe kolencentrales en boorputten voor olie en gas. Een opwarming van 1,5 graad Celsius is al niet meer te voorkomen zonder grootschalige CO2-compensatie (‘negatieve uitstoot’) later deze eeuw.^* En de gevolgen van de opwarming zijn al overal op aarde voelbaar.

Mooi dat elektrische auto’s een groeiend marktaandeel hebben, maar in 2021 werden er wereldwijd alsnog vijf keer zo veel SUV’s verkocht

Dat er veel is verbeterd, wil niet zeggen dat alles nu goed komt. Op sommige vlakken gaan we namelijk precies de verkeerde kant uit. Neem de uitstoot van het verkeer. Het is mooi dat elektrische auto’s een groeiend marktaandeel hebben, maar in 2021 werden er wereldwijd alsnog vijf keer zo veel SUV’s verkocht. Een deel daarvan is elektrisch, maar 95 procent van de SUV’s op de weg heeft een verbrandingsmotor, en daarmee zijn de stijgende verkopen van deze extreem inefficiënte auto’s een van de belangrijkste redenen voor de uitstootgroei van de afgelopen tien jaar. Als SUV’s een land waren, zouden ze de op vijf na grootste uitstoter ter wereld zijn.^*

Het is wel zo dat meer autofabrikanten hebben aangekondigd helemaal te stoppen met de productie van benzineauto’s. Ford, Audi en Volkswagen, bijvoorbeeld. Maar hoe wenselijk is het dat onze straten in beslag worden genomen door auto’s die het grootste deel van de tijd stilstaan? En is het echt een goed idee als iedereen die nu een benzineauto heeft, die inruilt voor eentje die rijdt op een accu? Qua CO2-uitstoot zou dat vooruitgang betekenen, maar als we iets breder kijken, moeten we toch echt tot de conclusie komen dat de fiets, het openbaar vervoer en – als het niet anders kan – elektrische deelauto’s stukken beter zijn voor de samenleving.

Niet alleen maar meer en beter

Dus, voortschrijdend inzicht. Dat ik in 2019 in het voorwoord van mijn boek aankondigde een verhaal van ‘meer en beter’ te zullen vertellen, komt me nu wat al te optimistisch voor. Het groene toekomstscenario uit mijn boek ís een verhaal van meer en beter, maar scheert misschien toch te makkelijk over de moeilijke keuzes heen die we óók moeten maken. Concreet: Nederland kan niet groot zijn in én de landbouw én zware industrie én datacentra én nieuwe woningen én natuur. Dat gaat gewoon niet samen.

Het eerlijke verhaal is dat onze landbouw voor de wereldmarkt, en dan vooral de veehouderij, drastisch moet krimpen. Het eerlijke verhaal is dat we streng moeten kiezen welke industrie we behouden en welke we op ordentelijke wijze afbouwen. Daar zijn moedige politici voor nodig die zorgen dat iedereen het fossiele tijdperk met opgeheven hoofd – en zo nodig financiële compensatie – kan achterlaten.

En dat hoeven politici niet in hun eentje te doen. Burgerberaden, van willekeurig gelote inwoners, kunnen zich ook over dit soort vragen buigen. Dan krijgen mensen zelf de kans om voorstellen te doen aan de politiek en ervaren ze daarbij hoe ingewikkeld de keuzes kunnen zijn die we tijdens een transitie moeten maken. Onze democratie zou daar waarschijnlijk sterker van worden, omdat we zo meer invloed krijgen dan alleen via het stembiljet. In onder meer Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk zijn er al nationale burgerberaden over het klimaat georganiseerd: op die ervaringen kunnen wij in Nederland voortbouwen.

Milieuproblemen kunnen we niet oplossen, wel behandelen

Alles heeft dus een prijs, ook een groene toekomst. Ik schreef in mijn duurzame toekomstscenario al wel dat ‘iedere oplossing nieuwe problemen creëert’, maar pas na het verschijnen van mijn boek begon dat écht tot me door te dringen. Wat daarbij hielp was het denken in ‘planetaire grenzen’. Dat is een manier om de belangrijkste ecologische voorwaarden voor het leven op aarde in één beeld te vatten. Door het klimaat gevaarlijk snel warmer te stoken zijn we een planetaire grens gepasseerd, maar door het uitroeien van andere diersoorten ook. Stikstof is een probleem, maar luchtvervuiling en nieuwe chemische stoffen in het milieu zijn dat ook.

Alexander von Humboldt, de grote ontdekker die een hoofdrol speelt in het eerste hoofdstuk van mijn boek, de man die de natuur als een web van leven zag en de mens als onderdeel daarvan, zou gapen bij zo veel open deuren. Hij heeft wat we nu ‘holistisch denken’ noemen zo’n beetje uitgevonden. Maar in het klimaatdebat is die manier van denken nog steeds niet vanzelfsprekend.

Het punt is: wat telt als een oplossing voor het ene milieuprobleem (voor het klimaat bijvoorbeeld zeldzame batterijmetalen mijnen op de bodem van de oceaan), kan een probleem vormen voor een andere planetaire grens (aantasting van de onderzeese biodiversiteit). Windmolens op zee brengen de CO2-uitstoot naar beneden, maar kunnen trekvogels het leven kosten. Mijn collega Tamar Stelling heeft daarom geopperd minder in ‘oplossingen’ die alles beter maken te denken, en meer in ‘behandelingen’ mét bijwerkingen. Haar oproep: onderzoek de negatieve neveneffecten van een milieubehandeling grondig en maak dan een heldere afweging tussen de voor- en nadelen van je groene plannen.

Het gevolg kan zijn dat we wat meer gaan betalen voor technieken die op alle milieu- én sociale aspecten (zoals arbeidsvoorwaarden) goed scoren. Het gevolg kan ook zijn dat we eerlijk moeten zeggen dat we sommige dingen gewoon minder moeten doen. Want een milieuprobleem dat je niet creëert, hoef je ook niet te behandelen.

Een nieuw energietijdperk is begonnen

Maar hoe hard we ook ons best doen: perfect gaat de transitie niet verlopen, omdat de wereld ingewikkeld is. Sinds Nederland in 2018 de gaswinning in Groningen afbouwde, zijn we meer gas uit Rusland gaan importeren^* – met een hogere CO2-voetafdruk. De juiste reactie op zo’n ongewenste bijwerking is niet dat je dan maar weer gas gaat winnen in eigen land, al leek dat dit jaar – al vóór de escalatie van de oorlog in Oekraïne – wel te gaan gebeuren.^* De juiste reactie is dat je het negatieve neveneffect zo goed mogelijk bestrijdt (bijvoorbeeld door het gasverbruik nog sneller terug te brengen) en ondertussen vasthoudt aan de gekozen koers, als je zeker weet dat die hout snijdt. En het afbouwen van gaswinning – ja, dat snijdt hout.

De gevoelens die klimaatverandering teweeg kan brengen moeten we net zo serieus nemen als de opwarming zelf

Want we kunnen zonder, dat wordt steeds duidelijker. Zon en wind hebben hun razendsnelle opkomst voortgezet. Begin 2019 was er wereldwijd 480 gigawatt aan opwekcapaciteit voor zonnepanelen geïnstalleerd; begin 2022 is dat bijna twee keer zo veel: 935 gigawatt. Zelfs de coronacrisis heeft de megatrend naar meer groene stroom niet kunnen stoppen: in 2020 werd ondanks de lockdowns alsnog de grootste hoeveelheid nieuwe zonnepanelen en windmolens ooit geïnstalleerd.^* In 2021 zette China in zijn eentje meer nieuwe windmolens neer dan de rest van de wereld in de vijf jaar daarvoor.

Het aantal nieuwe stroomverbindingen tussen landen groeit, in groene waterstof wordt steeds meer geïnvesteerd, en batterijen om die nieuwe stroom op te slaan blijven maar goedkoper worden.^* De zekerheid dat we met deze technieken een beter energiesysteem kunnen bouwen, is alleen maar toegenomen.^*

Toch lijken juist de afgelopen jaren veel mensen het geloof in vooruitgang te zijn verloren, zijn ze cynisch geworden over de mogelijkheid van verandering, of lijden ze aan intens pessimisme over het klimaat – vooral jongeren. Uit recent onderzoek naar klimaatgevoelens onder tienduizend jonge mensen (16 tot 25 jaar oud) in tien landen blijkt dat 75 procent van hen de toekomst ‘eng’ vindt. 55 procent gelooft dat ‘de mensheid gedoemd is’, 44 procent voelt wanhoop en 39 procent twijfelt of ze kinderen wil.^*

Klimaatverandering is niet de apocalyps

Dat brengt me op het volgende, iets waar ik drie jaar geleden nog minder over had nagedacht: de gevoelens die klimaatverandering teweeg kan brengen moeten we net zo serieus nemen als de opwarming zelf. Want zonder bezorgdheid wordt het een lastige strijd, maar te veel bezorgdheid slaat ons lam.

Ik weet hoe het voelt: dat omineuze gevoel als je in de krant leest dat het onlangs, voor het eerst ooit, heeft geregend op het hoogste punt van de Groenlandse ijskap, waar het normaal sneeuwt.^* Het wanhopige gevoel als het nieuws de hele zomer beheerst wordt door overstromingen en bosbranden. De moed die je in de schoenen zinkt als je leest dat er sinds 2014 zeker 18.913 migranten zijn verdronken in de Middellandse Zee.

Op zulke momenten voelt de hardvochtige, hete wereld uit het eerste toekomstscenario uit mijn boek niet alleen realistisch, maar ook onvermijdelijk. Als dat jouw ervaring is, kan het helpen om je blik bewust op de mogelijkheden te richten – bij jou in de buurt, in je organisatie, op je school. Veel gebeurt onder de radar, maar Nederland bruist van de goede initiatieven.

Ik pleit er niet voor nare feiten te ontkennen, maar we kunnen denk ik wel erkennen dat niemand er iets aan heeft als je in je malaise daarover blijft hangen. Laat je dus niet deprimeren door het nieuws, maar gebruik je verdriet of woede erover als motivatie om een bijdrage te leveren, zo groot of zo klein als je kan. Iets doen maakt de last lichter.

Laat ook niemand je vertellen dat het te laat is – een val waar ik mensen om mij heen keer op keer in zie trappen. De overstromingen in Duitsland, België en Nederland in de zomer van 2021 ontlokten bij vrienden en kennissen van mij wat multimiljardair Peter Thiel naar Nieuw-Zeeland deed verlangen en Elon Musk naar Mars: het verlangen toekomstige klimaatrampen te ontvluchten. Dat verlangen is niet alleen futiel (tegen de tijd dat heel Nederland onder water loopt, is overleven op een berg in Zweden ook geen pretje – klimaatontwrichting kent geen grenzen). Het is ook prematuur: het feit dat we nu al de gevolgen van klimaatverandering ervaren, betekent niet dat het te laat is om erger te voorkomen.

De wetenschap vertelt ons juist dat er een ‘bijna lineair verband’ bestaat tussen onze uitstoot en de opwarming die we daarmee veroorzaken,^* dat we die opwarming met stevig ingrijpen vrijwel zeker kunnen stoppen, en dat vreselijke dingen zoals het wegsmelten van alle permafrost en heel Antarctica nog geen voldongen feiten zijn. Extreem weer is geen teken van de ophanden zijnde apocalyps, en dat het klimaat opwarmt betekent niet dat de mens gaat uitsterven. Als we over een eeuw of twee delen van Nederland en andere landen gecontroleerd moeten prijsgeven aan de zee, is dat ook niet het einde van de wereld.

Niets ligt ooit vast en nooit is alles verloren

We moeten ontzettend haast maken om de uitstoot sneller terug te brengen, maar klimaatverandering staat niet aan of uit. We zitten nu op 1,1 graad opwarming, en we weten dat een wereld die maximaal 2 graden opwarmt véél leefbaarder is dan eentje die nog heter wordt. Het is niet te laat om dat laatste te voorkomen.

Als je daar cynisch over bent: wees liever realistisch over hoe verandering werkt. Te veel mensen geloven dat alleen verandering van bovenaf ertoe doet. Zolang overheden niet de juiste wetten maken die het internationale bedrijfsleven in het groene gareel dwingen, zouden burgers machteloos staan. Een cynische variatie hierop is dat bedrijven alleen maar aan greenwashing doen en politici alleen maar aan holle woorden. Maar zo is het niet.

Veel politici en beleidsmakers zijn serieus bezig met milieuvraagstukken. Ze worden beïnvloed door hoe mensen stemmen maar óók door de publieke opinie. Bedrijven reageren op wetten, maar ook op de wensen en het gedrag van consumenten. Alle ‘spelers’ in het systeem hebben invloed op elkaar, en verandering komt net zo goed van onderop als van bovenaf.

Hoe anders te verklaren, bijvoorbeeld, dat Nederlanders tussen 2018 en 2020 50 procent meer zijn gaan uitgeven aan vleesvervangers en plantaardige melk en kaas?^* Supermarkten hebben nu een veel groter aanbod van die producten dan een paar jaar geleden,^* zonder dat de overheid ook maar iets gebood of verbood. Groene alternatieven worden eerst goedkoper, makkelijker en aantrekkelijker – en dan vanzelfsprekend.

Het verhaal van de mens en de steeds warmere planeet is niet zwart-wit; het is veelkleurig. Het is niet zo dat we klimaatverandering óf gaan oplossen óf ten onder gaan. Oplossingen zijn niet óf perfect óf waardeloos. Het meeste zit er ergens tussenin – en de meeste mensen trouwens ook. We zijn dader en slachtoffer tegelijk, laten ons leiden door eigenbelang en altruïsme, staan tegenover elkaar maar zijn ook innig verbonden. Er schuilt heroïek in de strijd tegen ecologische vernietiging, maar het is niet de Hollywoodheroïek van de held die iedereen redt. Het is ingewikkelder en misschien ook wel mooier: hier probeert de diersoort Homo sapiens zichzelf en zijn omgeving te redden – van zichzelf.

Mensen doen vaak alsof de wereld nog moet veranderen, en dat klopt, maar wat ze vergeten is dat de wereld ook al ís veranderd – dankzij het activisme van een groot en groeiend gezelschap. Kijk alleen al naar de afgelopen drie jaar, en je ziet dat niets ooit vastligt.

De oorlog in Oekraïne zorgt voor onbeschrijflijk leed en zal de wereld blijvend veranderen, maar kan tegelijkertijd de energietransitie een nieuwe impuls geven. Of en hoe dat gebeurt, is aan ons.

Te vroeg ‘alles is verloren’ zeggen, is ongeveer even erg als te vroeg juichen. Dat laatste doe ik niet. Het hardste werk moet nog gedaan worden. Het voelt nu misschien niet zo, maar dit kan nog steeds een hele mooie eeuw worden.

Dit artikel is een bewerkte versie van het nieuwe nawoord van mijn boek Hoe gaan we dit uitleggen.

Meer lezen?