Dit sprookjesachtige stukje Lapland is het decor van een schaduwstrijd tussen de NAVO en Rusland

Wanneer de zon om twee uur ’s middags onder is in Kirkenes en ik door de met sneeuw bedekte straten loop, waan ik me even in een Noors sprookje. Bewoners verplaatsen zich per slee, soms komt er een roedel sledehonden langs. De deuren van huizen zijn vaak niet op slot, de sleutel van het guesthouse vind ik naast de voordeur.

De buitenwereld voelt hier verder weg dan waar dan ook, en in zekere zin is dat ook zo. Kirkenes ligt in het uiterste noordoosten van Europa op ruim 1.800 kilometer van de Noorse hoofdstad Oslo. Er wonen hier maar weinig mensen. Kirkenes telt 3.500 inwoners, en in het omliggende Finnmark, een regio in Lapland zo groot als Nederland, nog eens 72.000. Dat is net iets meer dan Almelo.

Toch ben ik hier juist naartoe gereisd omdat de buitenwereld zich hier steeds nadrukkelijker opdringt. Kirkenes grenst aan Rusland, dat op ramkoers ligt met de NAVO, waarvan Noorwegen deel uitmaakt. Er gaat geen dag voorbij zonder nieuwsberichten over een dreigende Russische invasie van Oost-Oekraïne, en de waarschuwing dat de NAVO daarop zal reageren.

Die spanning merk je hier. Op nog geen uur rijden van Kirkenes ligt Ruslands Noordelijke Vloot, waar het overgrote deel van de kernwapens van het land is gestationeerd. Daarmee kan Rusland ook terugslaan in het geval zijn nucleaire installaties op land zijn uitgeschakeld. De regio behoort tot de belangrijkste militair-strategische gebieden van het land, en daarmee van de wereld. 

Daarbij komt dat de Russische president Vladimir Poetin de economische en militaire rol van Rusland in het noordpoolgebied tot prioriteit heeft verheven. Hij wil van zijn land een dominante speler in het hoge noorden maken, nu door klimaatverandering scheepvaartroutes van Azië naar Europa mogelijk worden, nieuwe gas- en olievoorraden bloot komen te liggen, en een nieuwe arena voor machtsrivaliteit ontstaat.

Het gaat te ver om de politieke krachtmeting in die arena te omschrijven als ‘oorlog’, maar het is overduidelijk ook niet vreedzaam. En dat is kenmerkend voor de conflicten die op dit moment tussen supermachten woeden. Vaak manifesteren die zich op plekken en manieren die je niet meteen verwacht, en ook niet ziet.

Eind 2016 schreef de Noorse minister van Defensie in een rapport, daarbij doelend op Rusland: ‘We kunnen niet uitsluiten dat er militair geweld tegen Noorwegen zal worden gebruikt... Het is niet langer zo dat de oorlog wordt verklaard via diplomatieke wegen.’^*

En dat plaatst de inwoners van de regio voor een lastig dilemma. Want als oorlog niet langer wordt verklaard en zichtbaar is, hoe weet je dan zeker dat deze niet al begonnen is? Of is de gedachte dat je niet zeker weet of de oorlog al begonnen is datgene wat je misschien wel moet vrezen? Omdat dit aanzet tot handelingen die daadwerkelijk tot oorlog leiden?

Sinds Poetin voor de tweede keer president werd rommelt het hier

De redactie van The Independent Barents Observer is gelegen in een bruin bakstenen gebouw in het centrum van Kirkenes, tegenover de oude staalfabriek die de stad ooit welvarend maakte. 

Thomas Nilsen, een van de twee journalisten van de online krant, kan zich geen betere plek bedenken om te werken. Hij noemt de stad een ‘laboratorium tussen Oost en West’. ‘Het is een heel kleine plek, en dus heel transparant. Vaak zien we hier ontwikkelingen eerder dan de rest van Europa’, zegt hij. 

Vaak zien we hier ontwikkelingen eerder dan de rest van Europa

Zo werd hier, nadat Poetin in mei 2012 opnieuw aan de macht kwam, al duidelijk dat Rusland zich anders begon op te stellen naar het buitenland, terwijl westerse experts de annexatie van het Oekraïense schiereiland de Krim in 2014 vrijwel unaniem als omslagpunt beschouwen. 

Direct na zijn inauguratie begon Poetin wetten te veranderen, richtte hij zijn aandacht op de Noordelijke Vloot, loodste hij extra geld naar militaire investeringen, benadrukte hij het belang van kernwapens en begrensde hij de mogelijkheden voor Russen om samen te werken met buitenlanders, somt Nilsen op.

Dat deed hij omdat hij bang was voor een ‘kleurenrevolutie’, zoals ook in Oekraïne en Georgië plaatsvond – die volgens Poetin werden georkestreerd door het Westen. Ook in Moskou en Sint-Petersburg gingen in 2011 duizenden mensen de straat op om te demonstreren tegen de verkiezingsuitslag’, vervolgt Nilsen. ‘Direct na zijn aanstelling maakte Poetin daarom duidelijk dat de president het land regeert, en niet het parlement.’

Aan de Noors-Russische grens werd het IJzeren Gordijn stap voor stap weer opgebouwd. ‘Het prikkeldraad kwam terug, de muur werd hoger. Niet uit vrees voor migranten uit Noorwegen, maar om te laten zien dat wat aan de andere kant lag gevaarlijk is.’ 

De boodschap was helder, zegt Nilsen: ‘Wat aan de andere kant ligt, is de NAVO. Meer NAVO dan Noorwegen.’

Schaduwboksen aan beide kanten

Op 24 maart 2017 wordt duidelijk hoe serieus Rusland die dreiging neemt. Dan vliegen negen Russische bommenwerpers vanuit Rusland in formatie richting een door de Amerikanen gefinancierd Noors radarstation in Vardø, drie uur rijden naar het noorden vanaf Kirkenes. De Russen menen dat de radars deel uitmaken van een nucleair raketschild van de NAVO. Vlak voordat ze een aanval in lijken te zetten, keren ze om.^* Een jaar later doen elf Russische jachtvliegtuigen hetzelfde.^*

Dit soort ongehoorde incidenten vinden de afgelopen jaren steeds vaker plaats, en kun je het best omschrijven als ‘schaduwboksen’. Rusland laat ermee zien waartoe het in staat is, waarna de NAVO laat zien daarop te zullen reageren. 

Volgens de Arctic Military Activity Tracker, die militaire activiteit door Rusland en de NAVO in het Arctisch gebied bijhoudt, vonden er in 2021 68 incidenten plaats, waaronder onaangekondigde rakettesten, schendingen van het luchtruim en grootschalige militaire oefeningen. 

Dat heeft alles te maken met de nabijheid van het zwaar gemilitariseerde Russische schiereiland Kola, net over de grens. Hier test Rusland zijn nieuwste wapens en zijn de meeste Russische kernwapens en strategische onderzeeërs gestationeerd.

De NAVO houdt de regio dan ook nauwlettend in de gaten met vliegtuigen, boten en radars, en is steeds nadrukkelijker aanwezig. Tussen 2015 en 2020 verdubbelde de militaire activiteit van de NAVO in het noordpoolgebied.^*

In maart vindt de grootste NAVO-oefening in het Arctisch gebied plaats sinds de Koude Oorlog. 35.000 militairen uit 28 landen zullen er trainen om het noorden van Noorwegen te verdedigen tegen een gesimuleerde invasie.^*

Moskou beschouwt de militaire activiteit als een poging van het Pentagon om Rusland te omsingelen en in bedwang te houden. De Russische ambassadeur in Oslo zei in 2017, kort nadat Russische bommenwerpers een schijnaanval uitvoerden op de radars in Vardø, dat Noorwegen ‘niet naïef moet zijn’ over de bereidheid van Rusland om daarop te reageren. 

‘Noorwegen moet begrijpen dat het, door een front te vormen voor de NAVO, het hoofd moet bieden aan Rusland en de Russische militaire macht’, zei hij tegen de Noorse staatsomroep NRK. ‘Daarom zal er geen vreedzaam noordpoolgebied meer zijn.’^*

In de regio willen ze de banden met Rusland niet schaden

Lena Bergeng, de burgemeester van Kirkenes, wacht me op bij de trap van het stadhuis. Ze draagt een zwart vestje en serveert koffie in een kartonnen bekertje. Wanneer ik haar vraag wat ze van de geopolitieke krachtmeting vindt, lacht ze vriendelijk. ‘Daar hou ik me niet mee bezig.’

Noorwegen maakt nu eenmaal deel uit van de NAVO, en deelt een grens met Rusland, zegt ze. ‘Maar als burgemeester is het mijn taak om goede relaties met Russische collega’s te onderhouden.’

Bergeng: ‘Als het een keer ter sprake komt, zeggen we: “Laat dat maar over aan onze premiers.” Onze taak is het om vrienden te zijn en samen te werken. Wij kijken hier heel anders aan tegen onze Russische buren dan in Oslo. Dat zijn twee verschillende werelden.’

Dat pragmatisme is kenmerkend voor de regio, zegt Marit Jacobsen, plaatsvervangend leidinggevende van het Noorse Barentsz Secretariaat, een regionale organisatie die grensoverschrijdende projecten in de Barentszregio organiseert.

Jacobsen: ‘Ze weten dat de gemeenschappelijke grens niet zomaar weggaat en dat je dus beter kunt samenwerken aan zaken die je gemeen hebt. En dan helpt het soms om de punten waarover je het extreem oneens bent te ontwijken.’

Diezelfde pragmatische houding zie je terug op landelijk niveau, vervolgt ze. Ondanks de harde retoriek tussen de NAVO en Rusland werkt de Noorse regering via intergouvernementele organisaties als de Barentszraad en de Arctische Raad nog steeds samen met Rusland. Eind oktober 2021 sprak de Noorse minister van Buitenlandse Zaken tijdens zo’n bijeenkomst voor het eerst sinds 2014 met haar Russische ambtgenoot.^*

Wanneer ik na ons gesprek door de donkere straten van het centrum loop, besef ik dat het niet zo gek is dat vrijwel niemand zich hier zorgen lijkt te maken. De rakettesten, legeroefeningen en kernwapens zie je niet. Washington, Moskou en Oslo voelen als een andere wereld.

Toen de Russische bommenwerpers en jachtvliegtuigen in 2017 en 2018 hun schijnaanval inzetten op de radars in Vardø, hadden de bewoners dat ook helemaal niet door. Pas een jaar later bracht de Noorse militaire inlichtingendienst naar buiten dat dit had plaatsgevonden, vermoedelijk om de ernst van de dreiging uit Rusland te onderstrepen.

Als Rusland en de NAVO elders in conflict raken, merken ze dat hier

Tijdens de tien dagen dat ik in Kirkenes ben, kom ik niemand tegen die vreest dat de situatie ontaardt in militair geweld, met uitzondering van de journalisten van The Barents Observer. Wanneer ik Nilsen aan het einde van mijn verblijf mijn bevindingen voorleg, verschijnt er een vermoeide glimlach op zijn gezicht.

Die onbezorgde houding is Kirkenes in een notendop, en dat is ontzettend naïef, antwoordt hij. ‘Want als je uitzoomt en ziet wat er in de wereld om ons heen gebeurt, dan is dat wel degelijk extreem zorgelijk.’

Hij somt op: een dreigende Russische invasie in Oekraïne, oplopende spanningen in de Baltische staten, een vluchtelingencrisis aan de grens tussen Polen en Belarus. Nieuwe, gevaarlijkere wapens. Rusland en de NAVO die publiekelijk over elkaar praten alsof ze vijanden zijn. 

Als er ergens anders iets misgaat en de NAVO en Rusland beginnen een oorlog, dan trekt dat onvermijdelijk het Hoge Noorden met zich mee, vervolgt Nilsen. ‘Want hier liggen Ruslands belangrijkste wapens. In een conflictsituatie zal Rusland er alles aan doen om te voorkomen dat de NAVO zijn nucleaire onderzeeërs kan uitschakelen. Dat betekent onder andere dat ze een bufferzone zullen opzetten zodat de NAVO niet in de buurt kan komen. Kirkenes valt binnen die bufferzone, net als heel Noord-Noorwegen.’

En als je beter kijkt, wordt Kirkenes al meegetrokken in dat conflict, zegt hij. Zo trokken er in 2015 in een paar weken tijd 5.500 vluchtelingen vanuit Rusland het stadje binnen, net zoals in november 2021 op veel grotere schaal gebeurde aan de Pools-Belarussische grens.

Dit soort incidenten vonden de afgelopen jaren zo vaak plaats dat hij liever spreekt van ‘hybride operaties door Rusland, gericht op de bevolking van Kirkenes’. Daaronder rekent hij ook de grensoverschrijdende projecten die vanwege druk uit Moskou zijn gestopt, de online blokkade voor The Barents Observer in Rusland en de toegang die hem tot het land is ontzegd, vermoedelijk vanwege zijn journalistieke werk.

Maar misschien wel de meest succesvolle ‘operatie’ vond plaats in 2019, toen de voormalige grenswacht Frode Berg terugkeerde naar Kirkenes, na twee jaar gevangenschap in Rusland vanwege spionage. Eenmaal thuis vertelde hij dat de Russische inlichtingendienst precies wist wie in de stad voor de Noorse inlichtingendienst werkt, waar ze actief zijn en zelfs wie te veel dronk. 

Dat de Russen hem dit lieten weten, was omdat ze wilden dat hij dit publiekelijk vertelde, meent Nilsen. Want vervolgens spraken verschillende prominente figuren uit Kirkenes zich via de media uit tegen de aanwezigheid van de Noorse inlichtingendienst in de stad. ‘Dat zou de zorgvuldig opgebouwde vriendschappelijke banden met Rusland op het spel zetten.’

Het gevolg was dat de Noorse inlichtingendienst vertrok uit Kirkenes, met uitzondering van een afluisterstation aan de grens, zegt Nilsen. ‘Het kan niet anders dan dat de FSB daarop heeft geproost. Dat was een succes.’

Hoe groot het gevaar is, daarover verschillen de meningen

Na mijn gesprek met Nilsen ziet Kirkenes er anders uit. Een beetje als een adventskalender waar achter ieder geopend luikje een andere wereld zichtbaar wordt, in dit geval een veel minder idyllische. Waar achter het luikje van de vriendelijke barman in het café in het centrum een spion kan schuilen, en de fonkelende sterren in de lucht in werkelijkheid satellieten blijken die de regio in de gaten houden. 

Hulpdiensten en luchtverkeer in de regio klaagden de afgelopen jaren verschillende keren dat hun gps-signalen worden verstoord, wat volgens het Noorse ministerie van Defensie het werk is van een Russische eenheid op het schiereiland Kola, die zich bezighoudt met elektronische oorlogsvoering.^*

Het probleem met Rusland is niet Rusland, maar dat ze kernwapens hebben

Maar voor al deze dreigingen geldt: je ziet ze niet. Dat Rusland alles stelselmatig ontkent of verzwijgt, draagt daar nog eens aan bij. Je zou kunnen denken dat Nilsen spoken ziet, of overdrijft. En dat achter al die door hem geopende luikjes een zelf gecreëerde werkelijkheid schuilgaat.

Dat is wat de voormalige burgemeester van Kirkenes, Rune Rafaelsen, zegt over de ‘incidenten’. Hij is op zijn elektrische fiets met ijzeren noppen in de banden door de sneeuw naar hotel Scandic in het centrum gekomen en zit met een kop groene thee voor zich op een stoffen bank.

‘Het probleem met Rusland is niet Rusland, maar dat ze kernwapens hebben’, zegt hij. ‘Daarom mag de spanning nooit te ver oplopen, maar dat is precies wat er nu wel gebeurt.’ En dat rekent hij vooral de regering in Oslo aan, met in haar kielzog de NAVO en Washington. ‘Zij zien alleen nog maar gevaar.’

Rafaelsen: ‘Het probleem is dat de regio is overgenomen door militaire krachten. Zij bepalen hoe er met Rusland wordt omgegaan. Maar dat brengt ons geen vrede. Dat kan alleen wanneer gewone mensen samenwerken en handel drijven, zoals wij hier al jaren doen.’ 

Maar naar hen wordt steeds minder geluisterd, zegt hij: ‘Wij, mensen in het noorden, worden neergezet als onwetend en worden gewantrouwd. Ik ben ook uitgemaakt voor vriend van Rusland. Dat is ook zo, maar dat was mijn taak als burgemeester. Maar in de huidige situatie is dat verdacht.’

Het evenwicht is broos

Buiten begint het te sneeuwen als ik mijn aantekeningen nog eens doorneem. Misschien is juist het ongrijpbare karakter van de krachtmeting die hier plaatsvindt wat dit conflict zo schadelijk maakt, realiseer ik me. 

Beetje bij beetje groeien de inwoners van Kirkenes en Oslo uit elkaar, en neemt het wantrouwen toe. Net zoals dat tussen Moskou en Oslo gebeurde, en tussen de NAVO en Rusland.

Ik denk terug aan het gesprek dat ik voerde met Nilsen, die zei dat het ergste dat nu kan gebeuren is dat er geen kanalen meer zijn om te communiceren. Dan hoeft er maar iets mis te gaan, dat kan ook een misverstand zijn, en de boel kan escaleren, vreest hij. 

Dat er in Kirkenes nog wel wordt gepraat, maakt de stad dan ook bijzonder, vervolgde hij. ‘We steken de grens over, en we ontmoeten elkaar. Dit is een van de weinige plekken waar dat nog gebeurt. Maar het onderhouden van die relaties mag niet betekenen dat je meegaat in iets waar je het fundamenteel mee oneens bent.’ 

Nilsen: ‘Dat is een moeilijk evenwicht waartoe we hier helaas worden gedwongen. We balanceren tussen afschrikking en geruststelling. Tussen praten over problemen en het onderhouden van goede relaties. En we zouden absoluut beide moeten doen. Maar niet praten over problemen helpt niet om de toekomst op te bouwen.’

Dit verhaal is mede mogelijk gemaakt door het Postcode Loterij Fonds voor journalisten beheerd door Free Press Unlimited.

In een volgende reportage onderzoek ik waar de Noors-Amerikaanse radars in Vardø, waar Rusland niet blij mee is, voor dienen. 

Verder lezen: