ONTHULLEND: Waar rook is, is... vaak vooral rook

‘​​Kuipers had link met bedrijf dat miljoenen claimt bij zijn ministerie’, kopte^* Nieuwsuur afgelopen week boven een artikel dat de sfeer van een grootse onthulling ademde – inclusief uitvoerige infographic van de nevenfuncties van de voormalig ziekenhuisdirecteur, nu minister van Volksgezondheid.

Wat bleek? Ernst Kuipers was ooit commissaris bij een stichting die een voorfinanciering van honderdduizend euro gaf aan een blaastestenbedrijf dat het ministerie van Volksgezondheid nu dagvaardt wegens contractbreuk. 

Of nou ja, hij was commissaris van een stichting die honderdduizend euro leende aan een andere stichting die de voorfinanciering gaf.

Of nou ja, hij was eigenlijk nog helemaal geen commissaris van die stichting toen die de lening verstrekte – dat was-ie daarna pas.

Bent u er nog?

Het kwam er in ieder geval op neer dat de ‘link’ tussen Kuipers en dat bedrijf zo vergezocht was dat Nieuwsuur zelfs de SP – normaal gesproken toch niet vies van een pittig woordje over bewindslieden – niet eens zover kreeg het te veroordelen. Wat zeg ik: nota bene Pieter Omtzigt – u weet wel: de terriër, de pitbull, de luis in de kabinetspels – zag ook het probleem niet. Geen enkele gevraagde parlementariër zag er eigenlijk iets onoorbaars in.

Nieuwsuur: ‘Kamerleden reageren terughoudend’.

Complotachtige rook, maar waar is het vuur?

Nu is dit slechts een voorbeeldje, maar je ziet het steeds vaker, ook in serieuze media: nieuwsberichten die, geheel in lijn met de tijdgeest, heel veel complotachtige rook blazen zonder het vuur te laten zien. Berichten die de indruk wekken dat er een Schandaal gaande is, maar bij nadere inspectie vooral het diepgewortelde cynisme van de journalist in kwestie verraden.

De basisingrediënten zijn meestal een mix van kwade opzet zien in toeval, doelbewuste sabotage in menselijke fouten, en mysterieuze heimelijkheid in doodnormale procedures. Het recept is vaak: heel veel schijn-van en guilt-by-association. En de saus om het af te maken komt altijd van een verontwaardigd Kamerlid of een of andere hoogleraar Schandespreken van de leerstoel Suggestieve Interpretaties. De reactie van de ontmaskerde, ongeacht hoe die ook luidt, is ten slotte altijd een bevestiging van het onthulde: zelfs een feitelijke weerlegging ervan geldt op z’n best als ‘ontkenning van de aantijgingen’. 

Neem het bericht van de NOS: ‘RIVM hield rekening met “catastrofale” impact corona, maar deelde dat niet met publiek’ – een nieuwsverhaal vol rooksignalen als: ‘zo blijkt uit duizenden e-mails’, vrijgegeven door ‘Wob-verzoeken’ over wat ‘achter de schermen’ allemaal plaatsvond en meer van dat soort suggesties van geheimzinnigheid. Maar werd het volk hier nu werkelijk bedrogen? 

Of is het, zoals het RIVM ook uitgebreid toelicht in zijn reactie, niet meer dan logisch om rekening te houden met worstcasescenario’s? En is het niet logisch die scenario’s niet meteen van de daken te schreeuwen als er op dat moment nog zo veel onduidelijk en onzeker is? 

Het RIVM zal nog weleens hebben teruggedacht aan de Mexicaanse griep van 2009, toen de media klaagden over al die onnodige angstzaaierij van het instituut: ‘Veel angstaanjagende scenario’s die ons de afgelopen maanden werden voorgespiegeld zijn niet uitgekomen’, klaagde Argos. ‘Als je terugkijkt naar vorige uitbraken als SARS en de Mexicaanse griep, denk je achteraf toch: hoe dodelijk was het nu helemaal?’ aldus de adjunct-hoofdredacteur van RTL Nieuws. ‘De achteraf onnodige aanschaf van miljoenen vaccins tegen de Mexicaanse griep heeft de Staat ongeveer 144 miljoen euro gekost’, aldus datzelfde RTL Nieuws.

De media, dertien jaar later: ‘RIVM verzwijgt rampscenario’s!!!’

Suggesties? Beïnvloeding! 

Of neem het nieuws waar Nieuwsuur een paar dagen na de ‘onthulling’ van Kuipers mee kwam. Het programma wijdde een heel online dossier plus een halve uitzending aan de ‘ontdekking’ dat het ministerie van Volksgezondheid de adviezen van het OMT zou hebben ‘beïnvloed’. Daarmee zou de ‘onafhankelijkheid’ van het wetenschappelijke adviesorgaan zijn ondermijnd.

Toegegeven, als ik niet toevallig een journalist had gekend die gespecialiseerd is in de procedures zoals die aan het begin van de coronapandemie zijn opgetuigd, had ik ook gedacht: hier klopt iets niet. Zeker toen diverse Kamerleden schande riepen over de zaak.

Tot ik uitgelegd kreeg hoe de vork in de steel zat en er weinig meer dan ruis verpakt als ophef overbleef. Het was namelijk niet onlogisch dat conceptversies van OMT-adviezen door het ministerie tekstueel werden becommentarieerd – en het was ook begrijpelijk dat het OMT formuleringen van het ministerie ter verduidelijking van zijn eigen adviezen overnam. 

Bijvoorbeeld die ene door Nieuwsuur gewraakte zin over het ontraden van het uit voorzorg dragen van mondmaskers in de ouderenzorg, aan het begin van de crisis. Zo gek is het niet dat het ministerie voorstelde om een zin daarover toe te voegen, omdat het oorspronkelijke advies niet 100 procent duidelijk maakte of mondkapjes uit voorzorg nu wel of niet de bedoeling waren. 

Vandaar dat een ambtenaar terecht opmerkte: ‘Dit mag nog wel een tandje scherper’, anders zou het ministerie binnen de kortste keren platgebeld worden door verwarde tehuizen: wat was nu precies het advies? ‘Prima, voegen we toe, was ook de mening van OMT’, antwoordde het RIVM daarop per e-mail. De notulen van het OMT, door Nieuwsuur nota bene ingezien en geciteerd,^* bevestigen dat: er bestond bij ‘veel OMT-leden’ ‘grote weerstand’ tegen het ‘algemeen preventief mondmaskergebruik in verpleeghuizen’, zo bleek. 

Dus dat het OMT deze explicitering van het ministerie overnam, was een kwestie van helderheid en gezond verstand – zij adviseren, maar kunnen niet overzien of hun formuleringen ook door alle (duizenden!) betrokken partijen begrepen zullen worden. Vandaar dat er ook conceptversies vooraf met het ministerie werden gedeeld.

Het woord zegt het al, hè? Concept-versies. 

Een mediastorm in een borrelglas dus, die bovendien glashelder door premier Rutte werd beantwoord: ‘Het zou beïnvloeding zijn als daarmee de advisering veranderd zou zijn. Maar dit zijn tekstvoorstellen om ervoor te zorgen dat wat het OMT blijkbaar tegen ons wil zeggen, op een manier te zeggen dat wij het ook snappen, en er iets mee kunnen naar zo’n sector. Dat is echt geen beïnvloeding.’

Nu mag het salonfähig zijn om iedere politicus tegenwoordig bij voorbaat te zien als een leugenaar of manipulator, en Mark Rutte als de opperquerulant. Maar wat de premier hier zegt, klopt gewoon. De suggesties van het ministerie waren, zoals minister Kuipers ook herhaaldelijk zei, ‘ter verduidelijking’ van de te communiceren adviezen – en niets in de ‘onthulde’ e-mails van Nieuwsuur wijst op het tegendeel. Hoe spannend je het ook opschrijft, hoe vaak je ‘onafhankelijk’ ook tussen aanhalingstekens zet, en hoeveel hoogleraren je ook uit de kast trekt die op basis van gekleurde interpretaties zeggen dat het niet door de beugel kan.

De waan van de tijdsgeest

Begrijp me niet verkeerd: het vertrouwen in de overheid en haar vertegenwoordigers is na de toeslagenaffaire, het gasdebacle in Groningen en de eindeloze formatie tot een dieptepunt gedaald – en dat zal niemand verbazen. Dus je snapt wel waar deze journalistieke scoringsdrift vandaan komt: ook de waan van de dag is gevoelig voor de tijdgeest. Gooi wat politici, wat schijn van belangenverstrengeling, wat gewobde e-mails, wat suggestie van heimelijkheid en een paar ontstelde experts in de blender en je kan bij voorbaat al op heel veel instemmend geknik rekenen: het bevestigt immers precies wat we toch al dachten.

Maar dat wil nog niet zeggen dat het klopt.

Lees ook: