Dit is de staat van het klimaat. Drie hoopvolle en drie zorgwekkende ontwikkelingen

1. Er gaat nog veel te veel geld naar olie, gas en kolen

Sinds 2019 is er wereldwijd jaarlijks zo’n 900 miljard dollar geïnvesteerd in nieuwe boorputten voor olie en gas, in pijpleidingen en olietankers, raffinaderijen en steenkoolcentrales.^* De zestig grootste banken ter wereld – waaronder ING en Rabobank – waren niet te beroerd om in vijf jaar tijd (2016-2020) voor 3,8 biljoen dollar aan dit soort fossiele financiering te regelen.^* Dat deden ze nádat het klimaatakkoord van Parijs werd getekend en mét hulp van overheden. Alleen al de negentien rijkste landen en de EU – de ‘Groep van Twintig’, of G20 – subsidiëren de productie van nieuwe olie- en gasreserves met 280 miljard dollar per jaar.^*

Het jammere van deze investeringen is dat mensen ze willen terugverdienen. Als je een euro pompt in de bouw van een pijpleiding, dan wil je minstens een euro verdienen aan olie die erdoor stroomt, nog liever twee. Daarom bepalen vandaag gedane investeringen in hoge mate de uitstoot van morgen. Ze ketenen ons aan een warmere toekomst.

Extra slecht nieuws: de coronacrisis zorgde voor een opleving in het gebruik van steenkool, voor het klimaat de schadelijkste fossiele brandstof. Een paar jaar geleden werd nog gespeculeerd over een ‘piek’ in het wereldwijde steenkoolgebruik in 2019,^* en velen waren blij over het feit dat steeds meer bouwplannen voor kolencentrales werden geannuleerd.^*

Maar toen kwam de pandemie en viel met name China terug op steenkool om zijn economie weer aan de praat te krijgen.^* Terwijl er in Europa en de VS in 2020 een recordaantal kolencentrales werd gesloten, bouwde China eigenhandig juist méér nieuwe centrales – en deed daarmee de vooruitgang elders teniet.^* In 2021 ging het daarmee door. Saillant detail: er ging sinds het begin van de coronacrisis ook meer geld naar fossiele dan naar duurzame energie.

Tot overmaat van ramp heeft de invasie van Oekraïne door Rusland de gasprijzen zo ver opgedreven dat steenkool ook nu weer een aantrekkelijker alternatief wordt voor de stroomproductie. We zijn dus nog steeds niet van de smerigste fossiele brandstof af.

2. Het klimaatdoel van maximaal 1,5 graad opwarming is nu al (bijna) onhaalbaar

Wat de nieuwe investeringen in olie, gas en kolen een tikkeltje bizar maakt: we weten dat we bestaande fossiele infrastructuur versneld zouden moeten afschrijven om het klimaatdoel van maximaal 1,5 graad opwarming niet voorbij te gaan.^* Het nog decennialang ‘opgebruiken’ van deze bestaande boortorens en centrales alleen al zou namelijk voldoende uitstoot veroorzaken om dat klimaatdoel te passeren.^*

Het feit dat er nog steeds nieuwe fossiele reserves worden aangeboord, is dus een voorbode voor het voorbijstreven van de 1,5 graad. Dat we dat doel waarschijnlijk niet gaan halen, blijkt ook als je gaat rekenen. Voor een redelijke kans om de opwarming tot 1,5 graad te beperken, konden we vanaf 1 januari 2022 nog 320 miljard ton CO2 uitstoten. Blijven we wereldwijd evenveel uitstoten als we nu doen, dan is de rest van dit ‘koolstofbudget’ over acht jaar op en is de 1,5 graad opwarming begin jaren dertig een feit.^*

Willen we het meest ambitieuze klimaatdoel nog halen, dan moet de CO2-uitstoot vanaf nu in een rechte lijn naar nul in 2038. Als je weet hoeveel investeringen er nog in fossiel gedaan worden, dan weet je ook: dat gaat waarschijnlijk niet gebeuren.

3. Rijke landen leggen een steeds groter beslag op het land van minderbedeelden

De enige manier om het CO2-budget op te rekken en meer tijd te kopen, is door nu alvast uitstootcompensatie (‘negatieve emissies’) in te boeken voor later deze eeuw.^* Het idee is dat we later deze eeuw op grote schaal bossen en biomassaplantages gaan aanleggen, en dat we de CO2 die we daarmee vastleggen deels onder de grond gaan opslaan. Zo kunnen we netto CO2 uit de lucht halen en de uitstoot van vandaag later alsnog ongedaan maken.

Een erg fraai idee is dit niet. Het betekent in feite dat rijke landen nu al de tijd en het land van minderbedeelden en toekomstige generaties koloniseren. Want zíj moeten die biomassaplantages gaan aanleggen – dat gebeurt nu ook al in relatief arme landen – en zíj moeten ervoor zorgen dat die CO2 uit de lucht blijft. Ondertussen blijven de rijkste consumenten het grootste deel van de CO2 uitstoten.^*

Drie jaar geleden maakten plannen voor grootschalige uitstootcompensatie al deel uit van de gangbare klimaatmodellen. Sindsdien hebben steeds meer landen en bedrijven ‘netto nul CO2’-doelstellingen aangekondigd, waarmee ze in feite zeggen: wij stoten nog een tijdje uit, maar daarna mag iemand anders onze troep opruimen.^* Wie dat moet doen, en hoe precies, dat is eh… nog niet uitgewerkt.

1. Nieuwe wetenschappelijke kennis over het klimaat toont: het is nog niet te laat

De publicatie van ieder nieuw rapport van VN-klimaatbureau IPCC gaat gepaard met een rituele aanmoediging tot klimaatdepressie. Ach en wee, roepen media in koor, het is ‘code rood voor de mensheid’.

Maar wat mij opviel aan een van de recentste IPCC-rapporten, uit augustus 2021, is juist dat er ook hoopgevende signalen uit de klimaatwetenschap voortkomen. Het IPCC stelde toen bijvoorbeeld onomwonden dat er een ‘bijna lineair verband’ is tussen onze uitstoot en de opwarming die we daarmee veroorzaken.^* Het is ‘vrijwel zeker’ dat we de opwarming met stevig ingrijpen nog kunnen stoppen, concludeert het IPCC.^*

De kans bestaat wel dat we op een dag ‘kantelpunten’ passeren waardoor de opwarming zichzelf op een oncontroleerbare manier zal versterken. Maar zover is het nog niet. Dat er nu bijvoorbeeld permafrost – permanent bevroren grond in de toendra – ontdooit, betekent wél dat de broeikasgassen die daarin zitten opgeslagen vrijkomen en de aarde verder zullen opwarmen. Maar het betekent níét, zo stelt het IPCC, dat de opwarming oncontroleerbaar is of zal worden. Ook het volledig afsmelten van de ijskappen op Groenland en West-Antarctica is nog geen voldongen feit.

Nog een hoopvol, recent geluid? Klimaatwetenschappers waarschuwden tot voor kort dat de opwarming sowieso nog een generatie of twee zou doorzetten, óók als we de uitstoot tot nul terugbrachten. Maar die conclusie lijkt nu achterhaald. Zodra we de uitstoot stoppen, stopt ook de opwarming. Dat is goed nieuws: er zit minder vertraging in de opwarming dan we eerder dachten.

2. De politiek is opgeschoven en neemt het klimaat serieuzer

Tot voor kort was Mark Rutte de personificatie van wat je de klimaatsusser zou kunnen noemen: iemand die bij elke gelegenheid de kans aangreep om te bagatelliseren wat er aan de hand was. Maar in september 2021 zei Rutte dat hij ‘bang’ is voor de gevolgen van klimaatverandering en dat Nederland ‘verloren’ zou zijn als de slechtste scenario’s uitkomen. Het snel beperken van de uitstoot is daarom noodzakelijk, zei Rutte.

Zijn verschuiving is kenmerkend voor de verschuiving van de hele politiek, in Nederland en daarbuiten. De groene flank – van politieke partijen als de Partij voor de Dieren en GroenLinks – heeft het conservatieve midden voor een belangrijk deel meegekregen (en is zelf nog weer verder opgeschoven in de richting van radicale klimaatactie). Dit is bijna onopgemerkt gebleven, maar er zijn belangrijke ijkmomenten:

• De verkiezing van Joe Biden. Hij voerde campagne met een pakket klimaatmaatregelen dat vooruitstrevender was dan waar zijn ‘radicale’ linkse opponent Bernie Sanders vier jaar eerder mee de boer op was gegaan. Biden is zijn plannen nu – met veel pijn en moeite – aan het uitvoeren.
• De Europese Green Deal: een gigantisch wetgevingspakket dat het hele continent in 2050 klimaatneutraal moet maken.
• China’s aankondiging in 2060 geen CO2 meer uit te stoten,^* en al eerder te stoppen met het financieren van nieuwe kolencentrales in het buitenland.

Toen ik mijn boek schreef, zou het uitvoeren van al het voorgenomen klimaatbeleid van dat moment ons leiden naar een wereld die 3 à 4 graden warmer was in 2100. Inmiddels brengt het voorgenomen beleid ons naar mínder dan 3 graden opwarming eind deze eeuw. Dat is nog te veel en ‘voorgenomen beleid’ biedt geen garanties, maar er is wel beweging.

Tijdens de klimaattop in Glasgow in november 2021 beloofden 33 landen, waaronder de VS, het VK en Nederland, vanaf eind dit jaar geen nieuwe fossiele energie-initiatieven buiten hun landsgrenzen meer te financieren.^* In Belize, Costa Rica, Denemarken, Ierland en Nieuw-Zeeland is het inmiddels gedeeltelijk of geheel verboden nog te boren naar nieuwe reserves van fossiele brandstoffen. 45 landen hebben een vorm van CO2-beprijzing ingevoerd.^* Wat ik je brom: beweging.

3. De revolutie van zon, wind, batterijen en waterstof zet door

Begin 2019 was er wereldwijd 480 gigawatt aan geïnstalleerd vermogen van zonnepanelen. Begin 2022 is dat bijna twee keer zo veel: 935 gigawatt. Zelfs in coronajaar 2020 werd er een recordhoeveelheid nieuwe duurzame opwekcapaciteit geïnstalleerd.^* In 2021 zette China in zijn eentje meer nieuwe windmolens neer dan de rest van de wereld in de vijf jaar daarvoor.

90 procent van alle nieuwe stroomproductie op aarde komt al van duurzame bronnen (overwegend zon en wind), die almaar goedkoper worden naarmate we er meer gebruik van maken (omdat we de techniek steeds beter onder de knie krijgen).^* En die bovendien een enorm potentieel hebben: we hoeven maar 0,3 procent van het mondiale landoppervlak vol te leggen met zonnepanelen om genoeg energie voor de hele wereld op te wekken.^* Er moeten nog een hoop hordes worden genomen voor we zover zijn, en voor een volledig duurzame energievoorziening zijn nog enorme investeringen nodig, maar de belofte is er.

Nieuwe technologische mogelijkheden zijn misschien wel de beste reden om niet te wanhopen over de klimaattoekomst. Drie jaar geleden was al duidelijk dat we ons hele energiesysteem kunnen opschonen door in te zetten op duurzame stroom van zonnepanelen en windmolens, plus batterijen en waterstof voor de opslag van die stroom. Door daarnaast te investeren in nieuwe stroomverbindingen tussen regio’s en meer flexibiliteit in het verbruik van energie, zouden we ook in de toekomst verzekerd zijn van een betrouwbare energievoorziening.

Maar in 2019 geloofde nog niet iedereen dat. Een volledig duurzaam energiesysteem was voor de meeste analisten een fata morgana. Er moest toch zeker een beetje vervuilende energie bij – een gascentrale hier of daar –, of toch maar kernenergie.

Sindsdien is nog duidelijker geworden dat 100 procent duurzaam wél kan.^* Nieuwe modelstudies,^* analyses^* en berekeningen laten zelfs zien dat we dankzij de exponentiële groei van zon, wind, batterijen en waterstofelektrolysers al rond 2045 een bijna volledig CO2-neutraal energiesysteem kunnen hebben.^* Daarvoor moeten de investeringen in duurzame energie wel flink omhoog.