Je bent buiten de tijd. Hoe leg ik het je uit,

als ook de uitleg vastzit in de tijd?

Eens vertelde mij een man uit een ver land

dat daar als iemand omkomt in een oorlog

van hem wordt gezegd: ‘Hij is gevallen.’

En zo ook jij: je bent gevallen uit de tijd.


verleent de titel aan het boek van de Israëlische schrijver David Grossman. Vorige week werd bekend dat hij de ontvangt voor zijn oeuvre. ‘In zijn werk wil hij de mens van binnenuit begrijpen’, de jury, ‘en de ander liefdevol bezien over grenzen van oorlog en geschiedenis heen.’

Grossman beschrijft wat een oorlog doet met mensenlevens en dat maakt zijn werk helaas permanent actueel. Ook nu in Oekraïne tragedies langzaamaan veranderen in helpt Grossmans werk je oog te houden voor het menselijk leed dat oorlog aanricht.

Zelf verloor Grossman zijn zoon Uri, een tankcommandant, in de laatste uren van de  Vijf jaar daarna schreef hij Uit de tijd vallen, over de rouw van ouders die hun kind zijn verloren. In het boek doet hij wat onmogelijk lijkt: woorden geven aan iets waar geen woorden voor zijn. Ik lees veel over rouw, ik ben onlangs mijn moeder verloren, maar ik las geen ander boek dat zo dicht bij de pijn van verlies komt.

De ontmoetingsplek tussen leven en dood

Het boek begint met een man die opstaat van tafel, in een niet nader genoemde stad. Hij wil ‘daarheen’, zegt hij tegen zijn vrouw. ‘Misschien kan ik hem daar zien. Misschien zelfs met hem praten.’ Vijf jaar geleden verloor het echtpaar hun zoon en vijf jaar lang hebben ze niet gesproken over die nacht dat ze het bericht kregen. En nu wil de man weg, ‘daarheen’, al weet hij niet waar dat is. Hij begint te lopen, eerst rondjes in de kamer, dan om het huis, dan om de stad. Hij loopt en loopt en loopt.

Terwijl hij loopt, leren we andere mensen kennen in de stad. Ook zij zijn een kind verloren en elk gaat anders met het verdriet om. We ontmoeten de die in netten verstrikt aan het water leeft; de centaur die met zijn schrijftafel vergroeid is geraakt; de stotterende vroedvrouw en haar man, de schoenmaker, die spijkers in zijn mond draagt; de rekenonderwijzer die het ene na het andere sommetje op de muur kalkt; de hertog die het allemaal gadeslaat. En de stadschroniqueur, de verteller die alle verhalen noteert, maar ook zijn eigen verlies blijkt te hebben.

Steeds meer van deze personages voegen zich bij de lopende man, op weg ‘daarheen’. Zo komen ze ook figuurlijk in beweging – ze geven een stem aan hun verdriet. Uiteindelijk komen ze bij een wand, een ontmoetingsplek tussen leven en dood. Dichter bij de overledenen kunnen ze niet komen.

Een boek om je door mee te laten voeren

Grossman schrijft normaliter proza, maar toen hij over het verlies van zijn zoon schreef verscheen – tot zijn eigen verbazing – poëzie. In 2012 vertelde hij in met de Vlaamse presentator Ruth Joos hoe hij bij het schrijven een soort druk voelde in zijn pols om de zin te onderbreken en naar de volgende regel te gaan. Passend, vond hij: ‘Een kind verliezen is een overtreding van alle regels. Dus regels over zinsopbouw moeten ook overtreden

Ik las Uit de tijd vallen als in een koortsdroom. Het duurde even voordat ik Grossmans magisch-realistische wereld begreep, maar na een pagina of twintig was ik gegrepen. Door het poëtische karakter van het boek omzeilt Grossman je hoofd, en raakt hij je recht in het hart. Het is een verhaal om in één zitting te lezen, om je mee te laten voeren, om misschien zelfs hardop te lezen. Het is geen wonder dat het boek bewerkt is voor toneel.

Uit de tijd vallen gaat over heel diep gaan in je verdriet, maar ook over terugkomen. Om, zoals Grossman het uitdrukte tegen Joos, ‘te herinneren zonder eraan te sterven. Te vergeten zonder diegene die er niet is te Grossman laat zien wat het betekent om iemand te verliezen. Dat de tijd stilstaat, maar ook doorgaat; dat je nooit meer alleen bent; dat je wilt lopen, een kuil wilt graven in de grond, iets wilt dóén; dat er uiteindelijk toch woorden blijken te zijn. En dat het vreselijk is om een kind te verliezen.

Een pleidooi voor vrede

Grossman vertelt Joos in het interview een anekdote over een buitenlandse journalist en een pasgetrouwde Israëlische vrouw. Hoeveel kinderen willen jullie? vraagt de journalist. Drie, antwoordt de bruid. Waarom drie? reageert de journalist. Omdat er dan nog twee over zijn als er een sneuvelt in de oorlog.

Dat is de realiteit waar ouders mee leven in oorlog, stelt Grossman, die zich al jaren uitspreekt Vrede is een ‘andere manier van zijn’, waarin je je bij de geboorte van je kind niet druk hoeft te maken of het zal sneuvelen, waarin het leed dat hij in zijn boek beschrijft vermeden wordt waar dat mogelijk is.

Uit de tijd vallen is daarmee niet alleen een boek over rouw, maar ook een pleidooi voor vrede.

YouTube
Het interview van Ruth Joos met David Grossman in Kunstcentrum Vooruit in Gent. De video bevat teksten uit het boek, voorgedragen door acteurs Els Dottermans en Han Kerckhoffs.
Avatar van Sanne Op de hoogte blijven van mijn artikelen? Als correspondent Ontcijferen schrijf ik over cijfers, onzekerheid en andere onderwerpen waar ik nieuwsgierig naar ben. In mijn nieuwsbrief houd ik je op de hoogte van wat ik schrijf, hoor en lees. Schrijf je in voor mijn nieuwsbrief

Luister ook:

Podcast: Schrijver David Grossman helpt ons de ergste verschrikkingen onder ogen te zien Terreur zaait angst. Het is niet waarschijnlijk dat de aanslag op Charlie Hebdo de laatste zal zijn. De Israëlische auteur David Grossman (1954) zoekt in zijn romans naar wegen om de ergste vormen van verschrikking en angst onder ogen te zien. Ik ging in gesprek met deze schrijver, die ik beschouw als een van de belangrijkste op dit moment.
 Beluister het gesprek van Lex Bohlmeijer met David Grossman