Een akelig actuele documentaire over wat het betekent om Oekraïens te zijn

‘I love Lenin.’

Dat tekent journalist Katya Soldak op uit de mond van haar jonge zelf in het begin van haar documentaire. Soldak groeit op in een Oekraïne dat onderdeel is van de Sovjet-Unie. Als jong meisje schrijft ze talloze gedichtjes over de eerste leider van de Sovjet-Unie, leest ze communistische literatuur, en marcheert ze mee in allerlei parades. Dat is normaal – zeker in haar geboortestad Charkiv, op de grens tussen Oekraïne en Rusland. Ja, Oekraïne is haar thuis – maar de andere veertien Sovjetlanden zijn dat ook.

Maar dat beeld begint langzaam af te brokkelen als de Sovjet-Unie in elkaar klapt en Oekraïne onafhankelijk wordt in 1991. Soldak spreekt Russisch – is ze wel Oekraïens? Oekraïne, wat is dat eigenlijk?

Een lange zoektocht naar haar identiteit en de geschiedenis van haar land volgt. Soldak doet dat met een camera in haar hand. Jarenlang filmt ze (vaak ongemakkelijke) gesprekken met vrienden en familie, memorabele politieke momenten en flarden uit haar eigen leven. Langzaamaan ontwikkelt Soldak een liefde voor Oekraïne, dat langzame stappen zet om democratischer te worden en toenadering zoekt tot de Europese gemeenschap.

Tegelijkertijd komt het land geen stap verder door corruptie, armoede en de verstikkende houdgreep van Rusland. Terwijl de bevolking voor stabiliteit wil gaan, blijkt elke stem een stem op het Kremlin te zijn– dat Oekraïne niet eens als land ziet.

Het resultaat van Soldaks zoektocht is The Long Breakup, dat dan wel in 2020 verscheen, maar belangrijke context biedt bij de Russische invasie van Oekraïne. Interessant detail: als Volodymyr Zelensky aan het einde van de documentaire wordt beëdigd als president van Oekraïne, maakt de moeder van Soldak zich zorgen – is hij niet te pro-Russisch?

Vimeo

Een vraaggesprek met Katya Soldak

Kort voor het verschijnen van dit artikel belde ik met Katya Soldak, om te vragen hoe ze terugkijkt op haar documentaire.

Allereerst, hoe gaat het met jou en je familie?

‘Het is nu 37 dagen geleden dat de oorlog begon. Ik hoorde in januari al geruchten dat er een inval zou plaatsvinden, dat het nu echt menens zou zijn. Maar zelfs de slechtste scenario’s komen niet in de buurt van wat er nu gebeurt. De schaal van deze oorlog is ongekend.’

‘Mijn familie geloofde het in het begin niet. Ze dachten: dit is de volgende bezetting, met wat tanks en schietpartijen. Nu waren er opeens raketten. We besloten ze snel te evacueren, naar de Verenigde Staten, waar ik woon.’

Mijn ouders zijn nu hier. Maar hun harten en hoofden zijn in Oekraïne. Mijn stiefvader was nooit in de VS geweest, maar zijn hoofd staat er ook niet naar om er wat van te zien. Onlangs waren we bij Brighton Beach. Hij liep op de kade, staarde voor zich uit, en was totaal verloren. Het brak mijn hart. Hij wil hier gewoon niet zijn.’

Hoe ga je om met angst?

‘De angst heb ik nu wel onder controle. Eerst slaap, eet, drink je niet. Overal vallen bommen, maar je weet niet precies waar en wanneer. Deze gevoelens hebben nu plaatsgemaakt voor een ander soort angst. Natuurlijk ben ik blij dat mijn familieleden hier zijn. Maar je maakt je continu zorgen om alle ontheemde Oekraïners, en alle mensen die doodgaan. Het gaat niet alleen om de veiligheid van mijn eigen familie, het is veel groter dan je persoonlijke tragedie.’

Tijdens de Maidanrevolutie in 2014 vind je het moeilijk om je werk als journalist te blijven doen, zeg je in de documentaire. Hoe is dat nu?

‘Als journalist moet ik dealen met allerlei informatie. Als ik me alles persoonlijk zou aantrekken, zou ik mijn werk niet kunnen doen. Ja, ik heb weleens een inzinking. Maar ik wil niet doen alsof ik het net zo zwaar heb als de mensen in Oekraïne.’

‘De deur stond al wagenwijd open voor oorlogsmisdaden. Toen Poetin Oekraïne binnenviel in 2014, was dat zo’n flagrante schending van het internationale recht dat zelfs experts het niet zagen aankomen. Sindsdien weten we: alles is mogelijk. Het Kremlin vergiftigde al mensen en stopte de oppositie in de gevangenis. Nu is daar het ondenkbare bij gekomen: bommen en moord op grote schaal.’

In welk opzicht is dit een informatieoorlog?

‘Misschien onderschat ik dit, maar ik denk ergens dat mensen weten hoe Russische propaganda werkt. Ze weten dat er veel leugens worden verspreid, en dat de waarheid niet ergens in het midden ligt. Maar ze zijn waarschijnlijk wel in de war: wat gebeurt er precies? Het is belangrijk om dat te blijven vertellen. En als iets een leugen is, moeten media duidelijk zeggen dat dat zo is.’

‘Een voorbeeld: op een gegeven moment verspreidde het Kremlin het narratief dat het Oekraïne wil redden van de neonazi’s. Het heeft geen zin om dan artikelen te schrijven over dat er inderdaad een heel klein percentage neonazi’s is, dat het niet de norm is, en dat elk land dat heeft. Je bestendigt dan dat frame. Media moeten laten zien dat het een gefabriceerde leugen is.’

Hoe reflecteer je nu op je documentaire?

‘De documentaire gaat over de ontwikkeling van de Oekraïense nationale identiteit, en hoe het volk is getransformeerd. Het is ook urgent: je ziet dat frames over neonazi’s ook al in 2014 gretig werden verspreid door het Kremlin. Maar bovenal laat de documentaire zien dat de Russen handelen naar eenzelfde draaiboek, maar dan op veel grotere en destructievere schaal.’

‘Alles is nog steeds relevant, maar ik wou dat er nu geen vraag naar was, dat er geen oorlog was.’

Denk je dat je een vervolg gaat maken?

‘Ik weet het niet. Ik praat met veel mensen, onder wie mijn ouders. Maar ik ben gevoelig. De onderwerpen waarover we het hebben, liggen zó gevoelig.’

Tot slot: in je documentaire komen vrienden en familie aan bod, die allemaal een andere mening hebben over de relatie met Rusland. Denk je dat Oekraïners door deze oorlog meer eensgezind zijn geworden, of meer verdeeld?

‘Iedereen begrijpt dat Oekraïne wordt aangevallen en dat er geen regels zijn. Er worden mensen vermoord op een ongekende schaal. Zelfs al heb je banden met Rusland, dan is het nog moeilijk om tolerant te blijven ten opzichte van onze oosterburen. Ik denk dat de breakup tussen Oekraïne en Rusland door deze oorlog is versneld. En zelfs definitief is.’

‘Ik heb nog van niemand gehoord dat deze oorlog gerechtvaardigd is. In de documentaire komt een vriendin voor met wie ik het contact verbrak omdat we zo erg van mening verschilden. Ik weet niet hoe zij er nu in staat. Maar weet je, Oekraïne is een groot land. En het mooie van Oekraïne is dat je er mag denken en zeggen wat je wilt. Dat moeten we beschermen.’