Hoe de Syrische wapens zonder rampenplan worden ontmanteld in een maffiose haven

Onze zee, mare nostrum, zoals de Romeinen de Middellandse Zee noemden, is in Europa regelmatig in het nieuws. Maar niet vanwege het megatransport met levensgevaarlijke chemicaliën uit Syrië, dat binnenkort een Italiaanse haven zal aandoen. Nee, Mare Nostrum is ook de naam van de operatie waarmee Italië onder druk van de EU met militaire fregatten probeert te voorkomen dat Afrikaanse vluchtelingen verdrinken tijdens hun overtocht naar Europa.

Veel van deze vluchtelingen komen uit Syrië. Ook de missie van de Verenigde Naties (VN) om de chemische wapens uit Syrië te halen kan niet voorkomen dat de burgeroorlog in dat land doorgaat, inclusief chemische aanvallen. Volgens Italiaanse en Griekse actievoerders dreigt de Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons (OPCW) met haar ambitieuze en risicovolle ontwapeningsmissie de Syrische humanitaire ramp zelfs uit te breiden naar Zuid-Europa.

Op 11 juni 2014 komt SOS Mediterraneo, het collectief waarin de actievoerders verenigd zijn, bij elkaar. Al een halfjaar protesteert men in Griekenland en Italië tegen de manier waarop de OPCW sinds het begin van de missie in september 2013 chemische wapens uit Syrië wil vernietigen. De actievoerders vonden elkaar via Facebook en YouTube, alarmerende manifesten werden over en weer vertaald en na een aantal webconferenties schudt men elkaar vandaag de hand. Want over het probleem is men het roerend eens: vernietig gerust Assads chemische wapens, maar doe het veilig. En vooral: doe het niet in onze zee.

Waar ze bang voor zijn? Voor de Italianen vormt de overslag van maar liefst 560 ton gifgas - naar schatting ongeveer 110 enorme zeecontainers vol - in de containerhaven van Gioia Tauro het urgentste probleem, de Grieken baart vooral de geplande vernietigingsmethode daarvan op open zee grote zorgen.

Als er een aardbeving plaatsvindt of de door de maffia gecontroleerde Italiaanse haven het afval gaat beheren, zijn de gezondheidsrisico’s evident. Het doet de gemoederen van de Griekse en Zuid-Italiaanse bevolking ook geen goed dat de operatie – die al vanaf het begin is aangekondigd als zeer gevaarlijk – zonder overleg is opgelegd en in militaire geheimhouding is gehuld. Hoe meer vragen onbeantwoord blijven, hoe groter het wantrouwen en de angst.

Wat is er wel bekend over de ontmantelingsoperatie?

Het Syrische regime moet volgens de afspraak met de VN in totaal circa 1.300 ton geregistreerde chemische wapens en gifstoffen overdragen aan de OPCW. Een tiende van het arsenaal is door de wapeninspecteurs al in Syrië vernietigd, de rest is in de haven van de Syrische stad Latakia op een Noors en een Deens transportschip overgeslagen om elders op de Middellandse Zee te worden vernietigd.

De laatste chemicaliën liggen opgeslagen bij Damascus en zijn vooralsnog onbereikbaar vanwege de aanhoudende gevechten aldaar. En de tijd dringt, want 30 juni moest de vernietigingsmissie zijn afgerond. De Nederlandse VN-diplomaat Sigrid Kaag, die de ontmantelingsmissie leidt, bevestigde begin juni dat de deadline niet wordt gehaald en dat de kosten hoog oplopen.

Het Noorse schip is met een lading gif op 6 juni richting uit Latakia weggevaren om zijn vracht in Finland en de VS af te leveren, waar ze in speciale vernietigingsfaciliteiten zullen worden verwerkt. Het Deense transportschip, dat gebruikt wordt voor chemicaliën van de gevaarlijkste categorie, ligt in de buurt van Cyprus te wachten op het sein dat de laatste containers kunnen worden opgehaald. Zodra die aan boord zijn, vaart het naar de Zuid-Italiaanse haven van Gioia Tauro om een hoeveelheid van circa 560 ton over te zetten op een gigantisch Amerikaans marineschip: de Cape Ray, die al maanden in de Spaanse haven van Rota ligt te wachten.

Zodra het gif aan boord van de Cape Ray is geladen, vaart deze onder begeleiding van een internationale legervloot door naar de Middellandse Zee. Op internationale wateren tussen Kreta, Malta en Libië moeten de gifstoffen door middel van hydrolyse (toevoeging van heet water en chemicaliën) worden geneutraliseerd.

Hydrolyse gebeurt gewoonlijk op land, maar de 200 meter lange Cape Ray is voor deze missie omgebouwd tot chemiefabriek om deze klus te klaren. Onder de gunstigste weeromstandigheden, waarbij de machines 24 uur per dag draaien, duurt het naar schatting zestig dagen tot alles is omgezet in chemisch afval. Dit afval zal vervolgens in Duitsland, Engeland en Finland worden verwerkt.

Waar maken de Italiaanse demonstranten zich druk om?

De OPCW heeft er nooit een geheim van gemaakt dat de ontmantelingsoperatie gevaarlijk is en geen precedenten kent. Om de toch al grote risico’s te beheersen, was het de bedoeling de wapens in elk geval op land te vernietigen. Het zoeken naar samenwerkingspartners verliep echter zeer moeizaam.

Uiteindelijk bood Italië de OPCW een uitweg door Gioia Tauro, een van de grootste containerhavens van Europa, als overslagplaats aan te wijzen. Een keuze die nogal wat argwaan wekte, omdat het een publiek geheim is dat de haven in handen is van de ’Ndrangheta, die momenteel – met een geschatte jaaromzet van 53 miljard euro – als machtigste criminele organisatie van Europa te boek staat. Met name aan de handel in drugs en wapens verdient de Calabrese maffia veel geld, maar ook aan afpersing, mensenhandel en de illegale lozingen van giftig en nucleair afval.

De keuze voor de Gioia Tauro wekte nogal wat argwaan omdat de haven in handen is van de maffia, die momenteel als machtigste criminele organisatie van Europa te boek staat

Ook bij de Amerikaanse autoriteiten, die de gifroute medebepaalden, is het criminele gehalte van het havenmanagement bekend. Volgens de VS is de haven juist geschikt omdat er al sinds meer dan tien jaar speciaal toezicht is in het kader van hun Container Security Program (CSI), dat de eigen vracht extra moet controleren om terroristische aanslagen te voorkomen. WikiLeaks-documenten die aan de veiligheid in de haven gewijd zijn, doen echter vermoeden dat deze ook voor de Amerikanen te wensen overlaat. Een aantal controleurs is bedreigd en overgeplaatst naar andere Italiaanse havens. Een van hen werd beschoten, een ander kreeg thuis kogels afgeleverd met een dreigbrief.

De dominantie van de lokale clans in de haven is bovendien zichtbaar door de permanente legerbescherming van een enkel havenbedrijf dat zich niet door de ’Ndrangheta laat afpersen. Antonino De Masi heeft een goedlopend bedrijf in onder meer landbouwmachines en maakt zich grote zorgen over de veiligheid van het aangekondigde transport: ‘Is de keuze op Gioia Tauro gevallen vanwege de professionaliteit van de haven, zoals de regering verkondigt, of omdat ze ons als afvoerputje gebruiken?’

De ontmanteling van het Syrische chemische wapenarsenaal juicht hij toe, maar of bij de overslag van het Syrische gif in Gioia Tauro de volksgezondheid en milieuveiligheid zullen worden gewaarborgd, betwijfelt De Masi sterk. Er zijn te veel bewijzen dat de Italiaanse overheid niet adequaat optreedt als er alarm wordt geslagen over dreigende milieurampen.

‘Denk maar aan de getuigenissen van ‘Ndrangheta-spijtoptanten over minstens dertig schepen vol giftig en radioactief afval, die ze voor veel geld in zee hebben laten zinken, sommige op slechts 30 km afstand van onze kust. De locaties zijn in veel gevallen bekend, maar de overheid doet vooralsnog niets om de gifvaten te bergen of de bevolking te beschermen.’ 

Tegen deze achtergrond is het begrijpelijk dat de omwonenden van Gioia Tauro de komst van het levensgevaarlijke giftransport met argusogen bekijken. Er is bovendien nog geen aantoonbaar evacuatie- of ander rampenplan in geval van ongelukken. Ook de lokale ziekenhuizen – het dichtstbijzijnde is een halfuur rijden – bevestigen dat ze geen expertise of capaciteit hebben om eventuele slachtoffers te behandelen.

Pino Romeo, een van de actievoerders, houdt rekening met de ergste scenario’s: ‘We zitten hier in een actief seismisch gebied. Als door een aardbeving een van de containers met mosterdgas kapot valt, is de humanitaire ramp niet te overzien.’

Romeo betreurt het dat het in deze streek lastig is om mensen mee te krijgen in het protest, omdat mensen simpelweg bang zijn om hun baan te verliezen. Er is al zo weinig werk, en zelfs de havenmedewerkers zitten vaak de helft van de week thuis. ‘Wat mondigheid betreft kunnen we veel leren van de Grieken,’ zegt hij. Met name op de Griekse eilanden is een felle protestbeweging op gang gekomen tegen de vernietiging van het gif op internationale wateren tussen Kreta, Malta en Libië.

En waarom demonstreren de Grieken precies?

Wetenschappers en milieuorganisaties waarschuwen al maanden voor de risico’s van de hydrolyse van de gifstoffen op zee. Professor Evangelos Pissias, hoogleraar Watermanagement aan de Universiteit van Athene: ‘De vernietiging op zee is een roekeloos experiment. De machines aan boord van de Cape Ray zijn gebouwd om op land te worden gebruikt. Waarom is er geen onafhankelijke risicoanalyse gemaakt? Ook een klein risico kan enorme gevolgen hebben voor het maritieme milieu en de mensen die leven aan de kusten van de Middellandse Zee.’

Ook zou het Amerikaanse marineschip Cape Ray met 37 jaar veel te oud zou zijn om de nodige veiligheid te bieden. Het schip heeft ook maar één scheepsromp, wat het risico op lekkage verhoogt. Als de stoffen verontreinigd zijn kunnen ze niet volledig gehydrolyseerd worden en zijn de chemische reacties niet te voorspellen.

Bij de hydrolyse van 560 ton chemicaliën ontstaat minimaal het tienvoudige aan restafval. Kunnen al die liters veilig over zee naar hun eindbestemming worden gebracht?

Bij de hydrolyse van 560 ton chemicaliën ontstaat minimaal het tienvoudige aan restafval. Kunnen al die liters veilig over zee naar hun eindbestemming worden gebracht? Dat de VS het Verdrag van Basel - een verbod op het lozen van gevaarlijk afval - niet geratificeerd hebben wekt bij de Griekse actievoerders extra argwaan. Het schip vaart tenslotte onder Amerikaanse vlag.

Sico van der Meer, expert op het gebied van dit soort ontmantelingsoperaties van Instituut Clingendael, kan zich de zorgen wel voorstellen, maar relativeert ze tegelijk. ‘Het klinkt eng, maar mensen moeten volgens mij banger zijn voor de grote aantallen schepen met chemicaliën die dagelijks de havens van de Middellandse Zee aandoen zonder speciale patrouilles. Die zijn een stuk gevaarlijker. De hydrolyse op de Cape Ray wordt militair in de gaten gehouden en er zijn uitgebreide voorzorgsmaatregelen.’

Toch blijft het verontrustend dat er geen verantwoordelijke kan worden aangewezen in geval van een fout of ongeluk. Volgens OPCW-woordvoerder Michael Luhan is dit ‘een ingewikkelde legale kwestie’ waarvoor hij ‘naar de Amerikaanse autoriteiten moet verwijzen.’ Luhan wuift de twijfels over de missie weg. ‘De Amerikanen hebben een uitstekend track record wat betreft veiligheid. Er is nog nooit een ongeluk gebeurd bij het vernietigen van de eigen chemische wapens.’ Voor de hydrolyse van het Syrische gif wordt volgens Luhan de Middellandse Zee boven de Atlantische Oceaan verkozen, omdat de golven daar minder hoog zijn en het weer milder. ‘We zullen niets dumpen en het schip is zo ingericht en beveiligd dat lekkage onmogelijk is. Lekkage aan boord kan voorkomen, maar het is onmogelijk dat de chemicaliën in zee terechtkomen.’

Hoe moet het nu verder?

Net als de Italiaanse regering uit ook de Griekse overheid vertrouwen in de verklaringen van de OPCW over de veiligheid van de vernietigingsoperatie. De Griekse minister van Buitenlandse Zaken Evangelos Venizelos schreef de demonstranten op Kreta dit voorjaar zelfs een brief, waarin hij suggereerde dat protesten het toerisme zouden schaden en dat het beter was net als andere landen rond de Middellandse Zee hier geen punt van te maken.

Maar Europarlementariër Alexis Tsipras, lijstrekker van de Syriza-partij, is van mening dat de EU de vernietiging op de Middellandse Zee moet afkeuren en de 12 miljoen euro financiële steun aan de ontmantelingsmissie terug dient te trekken. In Italië is het met name de Vijfsterrenbeweging van Beppe Grillo die de actievoerders politiek ondersteunt.

De actievoerders zelf lijkt het niet te verwonderen dat hun protest zo weinig politiek effect heeft gehad. Zelfs professor Pissias, die speciaal naar Calabrië is gekomen om het protest kracht bij te zetten, gelooft dat de demonstratie niets zal uitmaken, zelfs niet als ze met honderden vissersboten op zee zouden gaan om de Cape Ray de weg te versperren. ‘Soms moet je heel hard ‘nee’ zeggen tegen wat er in de wereld gebeurt. Het is een kwestie van menselijke waardigheid. Die moeten we koste wat het kost beschermen.’