Mini-docu: Wat de Westermoskee in Amsterdam vertelt over twintig jaar integratiedebat

Vimeo plaatst cookies bij het bekijken van deze video Vimeo

Langs de Kostverlorenvaart in Amsterdam-West staat hij: een grote Ottomaanse moskee in aanbouw. Twee bouwvakkers lopen langs de dakrand. Ze werken aan de gietijzeren afwerking van de ronde koepel, die enkele tientallen meters hoog is en een halve maan in top heeft.

Aan de zijkant van het gebouw staat een minaret van 42 meter hoog. De spitse toren steekt met kop en schouders boven alle omringende gebouwen uit en staat deels nog in de groene steigers. Om het gebedshuis heen is een uitgebreid wooncomplex gebouwd, waar vooral jonge Nederlandse gezinnen hun intrek hebben genomen.

Beide gebouwen worden gescheiden door het Piri Reis-plein, dat vernoemd is naar een beroemde Turkse zeevaarder uit de zestiende eeuw. Als de Westermoskee opengaat – september aanstaande – wandelen hier elke vrijdag honderden gelovige Turken de moskee binnen voor het vrijdaggebed.

Wat heeft dat met de buurt gedaan? Is die dan toch multicultureel geworden, of is de segregatie juist toegeslagen?

Sommige bewoners vrezen voor gedoe. Ze verwachten drukte en parkeeroverlast. Anderen willen de ezan voorkomen, de Turkse oproep tot het gebed. In buurtbijeenkomsten heeft het moskeebestuur echter al te kennen gegeven dat dit niet zomaar zal gebeuren. Het motto van het moskeeproject is ‘voor een kleurrijk Amsterdam!’ Toch denken veel bewoners: eerst zien, dan geloven.

En dat denken bewoners, gemeente en woningbouwcorporatie eigenlijk al jaren. Sinds 1993, toen Nederland nog Paars was, wordt er al gepolderd en gediscussieerd over de moskee. Wordt de wijk niet ‘te islamitisch?’ Worden de huizen niet minder waard door de moskee?

Bij aanvang was de multiculturele samenleving nog iets waarin je kon geloven, twintig jaar later is bijna iedereen het erover eens dat die mislukt is. En toch is de Westermoskee er gekomen. Wat heeft dat met de buurt gedaan? Is die dan toch multicultureel geworden, of is de segregatie juist toegeslagen?

De totstandkoming van de moskee

De Westermoskee is een van de meest ambitieuze en prestigieuze moskeebouwprojecten van ons land. Het begon allemaal in 1993 toen de Turks-islamitische beweging Milli Görüs voor enkele tonnen het terrein van het voormalige garagebedrijf Riva in De Baarsjes kocht.

Destijds stond er een enorme loods op het terrein, die werd gebruikt als moskee en sociale ruimte voor de Turkse vereniging. Het stadsdeelbestuur was hier niet blij mee, omdat het bestemmingsplan voorschreef dat het gebied geen religieuze doeleinden mocht hebben. Er kwamen rechtszaken en de moskee werd bijna ontruimd.

Uiteindelijk besliste de Raad van State dat het terrein deels bestemd moest zijn voor woningen, ondernemingen en een gebedsruimte. In de jaren daarna werd de situatie gedoogd, totdat het stadsdeel en de Turken, in samenwerking met woningbouwvereniging Het Oosten, met het plan van de Westermoskee kwamen.

In 2000 werd het plan gepresenteerd: het zou een gematigde moskee worden, die de integratie van de Turken in het stadsdeel zou bevorderen

In 2000 werd dit plan gepresenteerd. Het zou een gematigde moskee worden, die de integratie van de Turken in het stadsdeel zou bevorderen. Stadsdeel De Baarsjes en woningcorporatie Het Oosten hadden veel vertrouwen in de twee als liberaal te boek staande Turkse mannen die nauw betrokken waren bij het project: eigenaar Üzeyir Kabaktepe en Haci Karacaer, die als voorman van Milli Görüs in Nederland bezig was met de bouw.

Niet alle buurtbewoners waren positief over de komst van de moskee. Toch werd het plan doorgezet, ook toen er in 2005 te weinig geld was voor de bouw. De gemeente Amsterdam sprong bij, kocht de grond en betaalde daar 2 miljoen euro te veel voor, zodat de moskee alsnog gerealiseerd kon worden.

Het conservatieve bestuur van Milli Görüs in Keulen was echter niet blij met de liberale koers die in Amsterdam gevaren werd. Er vond een wisseling van de wacht plaats, waarna de veel conservatievere Fatih Dag de gesprekspartner werd voor woningcorporatie en gemeente. De eerst zo vlekkeloze samenwerking verliep niet langer soepel. Langzaam werd duidelijk dat Milli Görüs een moskee wilde bouwen naar eigen inzicht, niet een moskee die de integratie moest bevorderen.

Van de bouw van de moskee kwam in de jaren erna niks terecht. In 2009 liet de woningbouwvereniging beslag leggen op het vermogen van Milli Görüs en in 2010 deed de gemeente hetzelfde. Het jaar daarop verbood de rechter de bouw van de moskee.

Ondertussen werden de appartementen en winkels van de woningbouwvereniging wel neergezet. In 2009 kwam het Piri Reis-wooncomplex af en vonden de huidige bewoners er hun intrek. En ondanks de jarenlange vertraging kondigden begin 2013 ook de Turken hun bouwstart aan. Dit leidde tot een paniekreactie bij de meeste bewoners van het complex, die de investering in hun koophuizen in rook zagen op gaan.

Toch willen beide partijen er nog steeds het beste van te maken. In september is, als het goed is, de opening van de moskee.

De multiculturele droom anno nu

Sinds de start van de bouw in september 2013 volgen documentairemaker Godfried Hartkamp en ik hoe de bewoners en moskeebouwers met elkaar omgaan. ‘De buren zijn het allerbelangrijkst,’ zegt bouwleider Dursun Kilic. Maar is dat in de praktijk ook zo? En wat vertelt de moskee ons over twintig jaar integratiedebat? Een zoektocht naar antwoorden in woord en beeld.

Deze inleiding bij de mini-documentaire werd geschreven door Kemal Rijken met aanvullingen van Manon van den Brekel.